5 Adabiyotlar taxlili

7. Mehnat va atrof muxitni muxofaza qilish.

Qishloq xujaligi mexnati o‘ziga xos xususiyatga ega, u Qishloq xujaligi ishchi – xizmatchilarining mexnat sharoiti va xarakterida aks etadi, xamda ularga nisbatan odamdari asosiy ishlab chiqarish bilan mashullik darajasi belgilanadi, qishloq xo‘jaligi ishlarida turli davrlarida mexnatni oьirlik darajasi va tangligi, yigim –terim paytida (ekish paytida), ya’ni nisbatan ma’sulyatli davrda mexnatni va dam olishni samarasiz tartiblashishi kabi mexnat tomonlari aks etadi. Qishloq xujaligini kimyolashtirishda, turli pestisidlar va mineral o‘g‘itlarni qo‘llanilishi ham ishchi –xizmatchilarni mehnat sharoiti va qator hollarda nafaqat bevosita shu ish bilan shug‘ullanuvchi ishchilar, balki aholining katta guruxlari sog‘ligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Qishloq xo‘jaligi mexanizatorlarining mehnat gigiyenasi. Qishloq xujaligi mexanizatorlarining mexnatini shartli 4 ta asosiy boskich yoki davrga ajratish mumkin –ekishgacha yerga ishlov berish va ekish jarayoni (bahor, kuz), ekinlarni parvarishlash (bahor oxiri, yoz), xosilni yiьish (yoz, kuz boshida), Qishloq xo‘jaligi texnika asbob –uskunalarini ta’mirlash (qish). Bu shartli mexnat ajratmalari –mexnat sharoitlari turli boskichlarda ahamiyatli farqlanishi natijasida belgilangan. Birinchi va II –boskichlarda, yerga ishlov berish va ekin paytida, xamda ekinlarni parvarish qilish jarayonlarida Qishloq xujaligi mexanizatorlari turli markali traktorlarida ishlaydi. Xosilni yigim –terim (don –bug‘doy, makkajo‘xori, kungaboqar, qizilcha va boshqalar) mexanizatorlar, kombaynlarda ham ishlaydi. Kishda kombaynchilar va traktorchilar slesar –taklovchilar kabi texnikani saralash va tahmirlash bilan shug‘ullanadilar, xamda qorni tozalash (snegozaderjanii), dalalarga tabiiy o‘g‘it solish (go‘ng) va boshqa ishlarni bajaradilar.
Mexanizatorlar mexnat faoliyati davomida asosiy –xissiyot tangliklardan tashqari fizik va kimyoviy tabiatli ishlab chiqarish faktorlar tahcir etadi, bu faktorlarni kompleks xolatda chastotalar sohasida kuzatiladi.
Mehanizatorlarni xar bir Qishloq xujaligi mashinasidagi ishi natijasida vibrasiya tahsir etadi. Vibrasiya mashinaning dvigateli, xodovoy sistemalar va boshqalar tomonidan xosil bo‘ladi, u bajarilayotgan ish, tuproq tuzilishiga, agregatni xarakat tezligi, tuproqqa dastlabki ishlov berish sifati, mashinadan foydalanish muddatlari, tahmirlash ishlari mashina va xakozolarga bog‘liq. Vibrasiya yuqori chastotali, past chastotali va tolchoksimon (to‘lqinsimon)larga farqlash mumkin. Zamonaviy Qishloq xo‘jaliklarida o‘tirish kabinasi o‘rindig‘i kuchli amortizasiya ruxsat etilgan qiymatdan oshmaydi. Mexanizatorlarga xalaqit beraytgan tolchoksimon vibrasiyaning turli amplitudada bo‘lishi (tolchoklarni tuproq relplariga bog‘liq). Bunday sharoitlarda to‘lqinsimon vibrasiya ruxsat etilgan ko‘rsatgichdan 5-10 marta ortishi mumkin. Bunday o‘zgarishlar chastota va amplutudalari gusenisali traktorlarda g‘ildiraklilarga nisbatan past bo‘ladi.
Mexanizatorning ishchi honasidagi zararli gaz –bug‘lar miqdori va konsentrasiyasi turli sabablarga bog‘liq, jumladan kabinani germitikligi, dvigatelp, tahmirlash va tex xizmat sifati, dvigatilpga ishchi yuklama, undan foydalanish muddati, shamolni kuchi va esish yo‘nalishi, yoqilg‘i tarkibi va boshqalar. To‘liqsiz yonish maxsulotlar konsentrasiyasi Yangi transportlarda 3-5 pastroq xudi shu markali 4-5 y. oldin foydalangan traktorlarga nisbatan. Mexanizator mexnati Qishloq xo‘jalik boshqa mutaxassisliklaridan ajratib turuvchi qator belgilari mavjud:
-kundalik ish tartibi mavjud emas, mexanizatorlarni mashg‘ullik darajasi turliligi, ishlarni mavsumiyligi;
-mahlum universallik (turli mashinalarda ish traktor, kombayn va xakozo, ular turli markali va xakozolar).
-faoliyati turliligi va texnologgik qo‘llanmalarni xilma –xilligi (qorni ushlash, dalaga o‘g‘it solish, yer haydash, yerga ishlov berish, xosil yig‘ish, texnikani tahmirlash va xakozo)
-gigiyenik noqulay sharoitlarda mexnat qilish, unga ishlab chiqarish zararli tomonlarini tahsir etishi va ularni odatda ruxsat etilgan miqdorda bo‘lishi.
-noqulay paytda ishlash, statik va dinamik mushshaklarni va nerv tizimini zo‘riqlash, yilni turli davrlarida mexnat va dam olish vaqtlarini farq qilishi;
Yuqoridagi xususiyatlarni xisobga olgan holda mehanizatorlar ishini, sharoitini optimallashtirishda hisob ga olish zarur bo‘ladi.
Kasallanish ko‘rsatgichlari –Mamlakatni turli iqlimiy mintaqalari va yilni turli davrlarida turlicha. Mexnat yillarida ham farq bor. Tabiiyki, texnik vositalarni tahmirlash davrida ish qizg‘in va ko‘p bo‘lgan davrga nisbatan mexnat qilish qobilyati pasayishi va kasallanish ko‘paygani qayd etiladi.
Profilaktik chora tadbirlar. Eng muhim tadbir, texnik va texnologik tamoyillarida zamonoviy va yangi texnika bilan tahminlashdir. Eng samarali usul mashinada odamni bevosita ishtirokini kamaytirish, ya’ni avtomatlashtirish yoki teleboshqarish (upravleniye) ga o‘tilishi masalani qisman ichki yonish dvigatelllarini elektrodvigatellarga almashtirilishi xam xal etadi, xamda yangi qulay takomillashtirilgan Qishloq xo‘jalik mashinalarini yaratish, xavfsizlik talablarini qaytadan ko‘rib chiqish.
Sovuk mikroiklimni salbiy ta’siriga karatilgan profilaktik chora –tadbirlar kabina mikroiklimini normallagtirishni va ichki soz kismini xaroratini optimallashtirishni xisobga olishi kerak. Masalan kishki paytda kabina xavosi xarorati 30S ga bila kur sovuk davrda kabinada xavo xarorati 14-160S dan past bulmasligi kerak. Shu talablarga muvofik kabinalar issiklik saklovchi penallar va isitish vsositalari bilan jixozlanishi kerak, masalan, yangi markali traktorlarda (T-150, T-150K, T 70 S va boshka) kabina radiatordagi kelayotgan issik xavo bilan isitiladi. Issik mikroklimentni salbiy tahsiri profilaktikasi uchun xavoni namlovchi uskunalar urnatiladi, u yordamida kabinaga sovutilgan va changdan tozalangan xavo kiritiladi. Bundan tashkari kabinalar ventilyatorlar bilan tahminlangan. Kabinalar devorini kirib ketishini pasaytirio‘ uchun (mashina konstruksiyasiga boglik xolda) oldingi yoki yon, yahni dvigatelga yonida turgan devori bvigatelg‘dan issiklikdan ximoyalovchi ekran bilan tusiladi. Kabina tomi ok ranga buyaladi, oynalrai temir tusmalari bilan almashinadi, ular infrakizil nulanishni kaytaradi.
Qishloq xujalik mashinalari kabinalarida shovkinni pasaytirish uchun doimiy ravishda tex kurig va vaktida smozklar utkazish kerak. Mashina glushitelg‘ (shovkin yutish) moslamalari bilan, tahminlanadi, eshik va oynalarga ishlov beriladi, mashinani foydalanganlik muddatiga karab ishlatiladi.
Titrash darajasini pasaytirishda urindiklarni amortizatorlarni yaxshilash lozim, yahni prokladkalapr urnatish, mashinani boshkaruvchi rechag, pedal va boshka uskunalaridan kullarga beriladigan vibrassiyani pasaytirish vaktimda sifatli tahmirlash ishlarini olib borish muxim, shovkish vibrasiya kamaytirish uchun.
Qishloq xujaligi mashinalari, kabinalari xavosini chang va parchalanishni kamaytirish uchun va mexanizatorlarni mexnat sharoitlarni profilaktik ishlarida kabina germtizasiyasi, richagni nufti bilan urash, tirkishlar va ochik joylarni bekitishlari lozim. Bu ishlarni amalga oshirishda mashinani germitikligi muxim, yokilgi junatish va moslokrovodlar tizimlari xolatini ishchi xolda tutish lozim. Tutun chikarish trubasi kabinadagi 400 mm yukorida joylanishi lozim.
Meterologiya sharoiti. Loyiha ishida metrologiya sharoitini ifodalovchi omillar havoning xarorati, nisbiy namligi, barometrik bosimi va ish joylaridagi xavo xarakatining tozaligi kishining ish qobiliyatiga, mehnat unumdorligiga va inson organizmi jarayonlariga katta taosir ko‘rsatishlari eotiborga olingan.
Shuning uchun ishlab chiqarish xonalarida «Sanoat korxonalarini loyixalash sanitariya meyori» (SanPiN - 93)ga asosan bajarilayotgan ishning turi va yilning fasllarini xisobga olganmiz. Yilning sovuq va o‘zgaruvchan davrlari uchun ishlab chiqarish binolaridagi mo‘otadil havo harorati 16-22oS nisbiy namligi 60—30% havo oqimi tezligi 0,2-0,3 m/s deb qabul qilingan ruxsat etilgan havo harorati esa 18-2oS, nisbiy namligi 75%, havo oqimi tezligi 0,3-0,5m/s taominlanishi kerak. Issiq davr uchun maqbul havo harorati 60-30%, havo oqimi tezligi 0,3—0,7m/s belgilangan, ruxsat etilgan havo harorati 33oSgacha, nisbiy namlik 75%, havo oqimi tezligi 0,3-0,1m/s taominlanishi kerak.
Shovkindan himoyalanish. Shovqinga qarshi kurash maqsadida tovush yutadigan hamda o‘tkazmaydigan oshyolar va qurilmalardan foydalanildi. Havo yo‘llari bo‘ylab tarkaladigan agrodinamik shovqin har hil tuzilishidagi sundirgichlar yordamida pasaytirildi. Shovqin sundirgichning turi havo sarfiga ruxsat etilgan tezliklarga qarab tanlandi.
Yoritkichlar. Hosil omborlarini yoritishda maxsus yong‘in va portlashga qarshi uskunalar bilan jixozlangan lampalardan foydalanildi. Ularning patronlari uchqun chiqmasligini taominlovchi mustaxkam kontaktlarga ega. Sunoiy yoritkichning sanitariya meyorlari bilan belgilandi.
Chang va uning insonga ta’siri. Qishloq xo‘jalik maxsulotlarini yetishtirishdi chang bevosita hosil bo‘ladi. Changning inson organizimiga salomatligiga zararli taosiri ko‘p omillarga bog‘liq bo‘ladi. Ularga birinchi navbatda, chap zarachalarning fizik – kimyoviy hossalari, kattaligi va shakli, havodagi chang miqdori, smena davomida taosir etish muddati va kasb staji muhim va mehnat faoliyati bilan bog‘liq boshqa ximiyalarining bir vaqtda taosir etish kiradi.
Chang tutqichlarning yong‘in havfsizligiga nisbatan qo‘yiladigan asosiy talablar quydagilardan iborat:
- portlash jixatidan havfli changni tutib qoladigan kameralarni ombordan tashqariga joylashtirildi;
- yonuvchi yoki portlash jixatidan havfli chang mavjud bo‘lgan o‘tkazgichlar yong‘in chiqqanda o‘z-o‘zidan yetiladigan klaponlar bilan taominlaydi.
- O‘t olgan changni tezda uchirish uchun kameralar suv sepadigan moslama bilan jihozlandi.