5-bob. Neft- gaz konlarining zahiralari va ularning energetik sharoitlari

13 – bob. Er osti boyliklarini asrash va atrof-muhitni muhofaza qilish


13.1. Umumiy qoidalar

Er osti boyliklarini va atrof-muhitni muhofaza qilish, uning hozirgi holatini va kelajakdagi avlodlar uchun qolishini ta’minlash hamda suv boyliklarini asrash, g’simlik va hayvonot dunyosini himoya qilish haqida davlat konstitutsiya-sida alohida modda sifatida tasdiq etilgai. SHu sababdan ham er osti boyliklarini saqlash, muhofaza qilish, ularni oqilona ishlatish har bir mutaxassisning, qolaversa, har bir insonning sharafli burchidir.

Sovetlar davrida aksariyat er osti boyliklarini asrash hamda atrof-muhitni muhofaza qilish tg’g’risidagi qonunlar faqat qog’ozdagina qoldi. Bunga misol tariqasida sovetlar davridagi er osti boyliklarimizni, jumladan, neft va gazni shafqatsiz ishlatish hamda uning salmoqli qismini eksport qilishni keltirsa bg’ladi.
Undan tashqari hozirgi kunda barcha katta shaharlari-mizning havosi shu darajada buzilib ketganki, bu tg’g’risida matbuotda va rasmiy ma’lumotlarda e’lon qilniayotgan qator fikrlar buning dalilidir. Hozirgi vaqtda dunyo miqyosida tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari tuziltan, shunday tashkilotlar restpublikalarda ham mavjud, ular endi g’zlariga berilgan huquqdan foydalanish va tabiat, atrof-muhit uchun zararli bg’lgan korxonalarning faoliyatini tg’xtatish daraja-siga bormoqdalar.
Sirasini ayttanda, g’tmishdagi ittifoqda atrof-muhit-ni muhofaza qilish ishlariga qayta aytamiz, uncha e’tibor berilmay kelingan. Rivojlanishda bir yoqlama qarash natija-sida Orol dengizi qurish oldida, Boyqolning zilol suvlari ifloslanadi. Boltiq dengizi, Azov dengizi, Kaspiyning suvlari ifloslanganligi tg’g’risida allaqachon bong urilgan. Volga, Dnepr, Don, Sirdaryo, Amudaryo, Zarafshon suvlari allaqachon ishlatishga yaroqsiz holga kelgan. SHaharlarda inson nafas oladigan havoga sanoat korxonalari, har xil issiqlik elektrostantsiyalari tomonidan chiqarilayotgan inson sog’lig’i uchun zararli, hatto zaharli bg’lgan gazlar va u qurumning hisobining ham cheki yg’q. Bularning hammasi masalaga bir yoqlama yondoshib, inson salomatligi, uning kelajagi, umuman sayyoramizning kelajakda tushishi mumkii bg’lgan ahvolini unutishning oqibatidir. Hozirgi kun bilan yashashning oqibatidir. Hozir butun jahon miqyosida ekologik masala, fikrimizcha, shoshilinch va asosli hal qilinishi lozim bg’lgan birinchi darajadagi masala bg’lsa ajab emas. Xuddi shu kunlarda insoniyat g’zini halokatdan saqlashi uchun tabiatni muhofaza qilishni birinchi g’ringa qg’ymog’i lozim.
Hozirgi sanoat tarmoqlari beqiyos rivojlangan davrda tog’-kon sanoati ham ulkan qadamlar bilan olg’a qarab boradi, demak neft-gaz sanoati ham shular jumlasiga mansub. SHunday ekan, bu sanoatni, tuproqni, suvlarni, havoni, er sharining o’pkasi hisoblangan g’rmonzorlarni ma’lum darajada payhon qilishi, ishga yaroqsiz holga keltirishiga iloji boricha kamroq yg’l qg’yish, mumkin bg’lgan hollarda bunday holatning oldini olish, imkoni bg’lmaganda esa, uning echimini axtarish va topish hozirgi kunning eng muhim vazifalaridandir.
YUqorida aytganimizdek, er osti boyliklarini muhofaza qilish bilan mamlakatimizda qonun nomidan "Tog’ nazorati" komiteti shug’ullanadi va har bir bu yg’ldagi notg’g’ri qg’yilgan qadam qonun yg’li bilan jazolanishi lozim. Er osti boyliklari haqidagi qonunda jumladan quyidagi talablar mavjud:
- er osti boyliklarini to’laligicha va har tomonlama g’rganilmog’i lozim;
- er osti boyliklaridan foydalanishda belgilangan tartibni saqlash va undan g’zboshimchalik bilan foydalanmaslik lozim;
- er osti boyliklarini va ular bilan birga uchraydigan boyliklarni olishda samarali usullarni ishlatish va ulardan iloji boricha unumli foydalanishga erishishni ta’minlash lozim;
- er osti zahiralarining saqlanishiga putur etkazishi mumkin bg’lgan usullar qg’llanmasligi lozim;
- er osti boyliklarini yong’indan, suv bosishdan va er ostidagi boyliklarning sifatini pasaytiradigan, ularni chiqarishni mushkullashtiradigan boshqa hodisalardan muhofaza qilish lozim;
- qazib chiqarish ishlarining zararli ta’sirini oldini olish, quduqlarni ishlatish va saqlab qg’yish ishlarining bezararligini ta’minlash lozim;
- konlardan chiqqan suvlar bilan er osti suvlarini ifloslanishiga yg’l qg’ymaslik, neft va gazni er ostida saqlash sharoitida er ostining ifloslanmasligini ta’minlash ishlari bajarilishi lozim, sanoat chiqindilarni tozalanmog’i kerak.
Konlarni qazib chiqarish, ishlatish va ma’lum zahiralari chiqarib bg’lingach, ularni berkitish yoki ma’lum bir maydonlarning sanoat miqyosidagi mavqei yg’qolganligini ta’kidlash va tasdiqlash ishlari albatta "Davlat tog’ texnika nazorati" komitetining ruxsati bilan olib boriladi.
Er osti boyliklarini chamalash va hisoblashda ularni hisoblash va tasdiqlash komitetining ham ahamiyati beqiyosdir. Bunda ma’lum bg’lgan zahiralarni tasdiqlash va hisobga olishdan tashqari ularning chiqarilishi mumkin bg’lgan miqdorini belgilash va mavjud sharoitdagi neft va gazning yg’qotilishi mumkin bg’lgan miqdori chamalanadi va hisoblanadi.
Atrof-muhitni, suvlarni muhofaza qilish uchun hozirgi kunda katta komitet mavjud (tabiatni muhofaza qilish davlat komiteti), lekin bu komitet hali g’zining haqiqiy huquqlarini qg’lga kiritmagan. Bg’lmasa mlrd.lab m³ yg’ldosh gazlarning havoga chiqarib yoqilishini qanday baholash kerak? Tabiatga uch tomonlama ziyon etkaziladi, bunda eng kerakli xomashyodan foydalanmay, uni yoqiladi, ikkinchidan hayot uchun eng zarur kislorod nobud qilinadi va yana havodagi karbonat angidridi miqdori oshiriladi.
Qattiq qazilma boyliklari kg’zda tutiladi.
Lekin bunday hollarga yaqin kelajakda butun jamoatchilikning qg’llab-quvvatlashi natijasida chek qg’yilishi turgan gap.
Bunday yg’l qg’yib bg’lmaydigan xatolarga asosan mutaxassislarning ishbilarmon bg’lmaganliklari, aksariyat hollarda esa g’z burchlariga loqayd va xg’jasizlarcha munosabatda bg’lganliklari sabab deb baholash kerak.
Xg’jaliklarga g’z shaxsiy mulkiga g’xshash munosabatda bg’lish, hamma nojg’ya ish uchun g’z kg’lamiga qarab javobgarlikni sezish va vaqti kelganda jazolanish hamda birinchi galda mutaxassislarning ongi va madaniyatini oshirish bunday hollarni cheklashning garovidir.