5-laboratoriya ishi effuziv magmatik tog‘ jinslari laboratoriya ishining maqsadi

Traxit – ishqorli qatordagi 
o‘rta tarkibli jins, sienitning 
effuziv muqobili hisoblanadi. 
Jins oq, kulrang, sariqsimon 
bo‘lib, aniq ifodalangan porfirli strukturaga ega. Jinsdagi nordon dala shpati 
va vulkanik shisha nisbati kuchli o‘zgaradi. Zich donali va ular bilan bir 
qatorda pemzani eslatuvchi yuqori g‘ovakli turlari uchraydi.
Traxitlarning yuqori g‘ovakligi ularning tez nurab ketishiga olib keladi. 
Ulardan but, shag‘al, maydalangan va yo‘nilgan shashka tayyorlash uchun va 
kislotabardosh material sifatida ham foydalaniladi. Ortofirlarning chiroyli 
turlari bezak toshlar sifatida (oltoy ortofirlari) foydalaniladi. Bu jinslar yaxshi 
qayta ishlanadi, ammo silliqlanmaydi va tez ishqalanib ketadi.  
Bazalt - tarkibida 45-52 %. SiO
2
bo‘lgan asosiy jins, gabbroning otqindi 
muqobili hisoblanadi. Qora yoki to‘q kulrang.
Strukturasi porfirli yoki afirli, teksturasi flyuidal, pufaksimon, g‘ovakli, 
bodomsimon. Qatlamli, ustunsimon, sharsimon, prizmatik alohidalikka ega.
Mineral tarkibi plagioklaz (labrador, bitovnit), piroksen va temir-
magnezial minerallarning (asosan avgit) aralashmasidan iborat. Ba’zan ancha 
miqdorda olivin mavjud bo‘ladi. Bazaltlar g‘ovakli; g‘ovaklari xalsedon, agat, 
xlorit, kalsit va ayniqsa seolitlar bilan to‘ldirilgan bo‘ladi.
Bazaltlar makroskopik tomondan qora zich qotgan lavadan iborat bo‘lib, 
donali tuzilishli va turli o‘lchamdagi donalar orasini to‘ldirib turuvchi yashirin 
kristalli yoki amorf holatda bo‘ladi; shu bilan bir qatorda bu jinsning porfirli 
turlari ham kuzatiladi. 
Bazaltda qurilish materiali sifatini pasaytiruvchi turli qo‘shimchalar 
(ksenolitlar) ko‘p uchraydi. U qattiq va shu bilan bir qatorda mo‘rt, qiyin ishlov 
5.4-rasm. Andezitning porfirli strukturasi. 

---

beriladigan jins hisoblanadi. SHisha va olivin uchramaydigan mayda donali 
yosh bazalt eng qimmatli hisoblanadi.
Qoplamalar, oqmalar, nekklar, daykalar, sillar, gumbazlar, trapplar va b. 
hosil qiladi. 
Bazaltlar bilan qimmatli optik xom ashyo - island shpati, mis, nikel, 
platinaning konlari bog‘liq. Yuqori mustahkamlikdagi bazaltdan qurilish va 
bezash materiali sifatida; tosh (bazaltli) quyush uchun xom ashyo sifatida, 
shag‘al shaklida - temir yo‘l ballasti sifatida, yo‘l qurilishida shag‘al va 
bruschatkalar shaklida foydalanishga imkon beradi.
Bazaltlar yaxshi kislotabardosh va elektroizolyasion material hisoblanadi 
va tosh quyush xom ashyosi sifatida yuqori baholanadi. Tosh quyush bazalti 
kislotabardoshligi, yuqori mustahkamligi va uzoq muddatligi bilan ajralib 
turuvchi bezak buyumlar, quvurlar, kimyo apparaturalari ishlab chiqarish 
uchun foydalaniladi.
To‘la kristall strukturali bazalt dolerit (yunoncha «doleros» - aldoqchi) deb 
ataladi. Mineral va kimyoviy tarkibi bo‘yicha bazaltlar orasida olivinli - 
kremnekislotaga to‘yinmagan va olivinga boy (jins massasining 40% gacha) 
va kremnekislotaning yuqori miqdoriga ega toleitli (yunoncha «tolos» - loy) 
bazaltlar farqlanadi. Toleitli bazaltlarning xarakterli xususiyati bo‘lib kvars va 
ishqorli dala shpati mavjudligi hisoblanadi.
 
3. Nazorat savollari 
1. Riolitning strukturasi va mineral tarkibi qanaqa?
2. Obsidianning strukturasi va mineral tarkibi qanaqa?
3. Pemzaning kimyoviy tarkibi va strukturasi haqida nima bilasiz?
4. Andezit strukturasi va teksturasihaqida so`zlab bering.
5. Bazaltning strukturasi va mineral tarkibi to`g`risida gapirib bering.