5-Lektsiya: Tuxımgershilikti` qa’niygelestiriw ha’m onı sanaat tiykarında sho’lkemlestiriw. Joba

MӘKKENIӉ HӘM JҮO‘ERINIӉ TUQЫMGERSHILIK LINIYASЫ. Mәmleket reestrine mәkke boyыnsha shөlkemimizdiӊ tүrli o‘әlayatlarыnda egio‘ ushыn 10 sort hәm 5 qospaq kirgizilgen. Jүo‘eri boyыnsha bolsa 8 sort usыnыs etiledi. Olardыӊ tuqыmgershilik liniyasы tөmendegilerdi өz ishine aladы:

• 
  Ilimiy – izertleo‘ mekemeleri.
  
• 
  Qәniygelestirilgen tuqыmgershilik xojalыqlarы.
  

Mәkke hәm jүo‘eriniӊ sortlarы hәm qospaq tuqыmlarыn ilmiy – izertleo‘ mekemeleri jetistiredi. Olardыӊ jumыsыn qәniygelestirilgen ilimiy izzertleo‘ mekemeleri basqarыp turadы. Tuqыmlardы tazalao‘ hәm olarg‘a isleo‘ berio‘ arnao‘lы dәn zavodlarыnda әmelge asыrыladы.
Qospaq tuqыmlar jetistirio‘ tөmendegishe alыp barыladы:
- өzinen shaӊlantirilgan tiniyalar, jumaqlastыrыlg‘an qospaqlar ata – ana әpio‘ayы qospaqlarыnыӊ elita hәm 1 reproduksiya tuqыmlarыn, jumaqlastыrыlg‘an sortlardыӊ elita tuqыmlarыn ilmiy izeretleo‘ mekemeleriniӊ tәjriybe xojalыqlarы jetistiredi hәm onы qәniygelestirilgen xojalыqlarg‘a satadы.
- mәkkeniӊ әpio‘ayы, liniyalarara hәm basqa qospaqlarы tuqыmlarыn qәniygelestirilgen xojalыqlar jetistiriledi hәm dәn tayarlao‘ rejesine muo‘apыq mәmleket tuqыm dereklerine tapsыrыladы. Bul liniya muo‘apыq mәkkeniӊ hәm jүo‘eriniӊ qospaqlarыnan tek g‘ana 1 – buo‘ыnы, sortlarыnda bolsa III reproduksiya tuqыmlarыn jetistirio‘ kөzde tutыlg‘an.
KARTOSHKANЫӉ TUQЫMGERSHILIK DIZIMI. Kartoshkanыӊ tuqыmgershilik dizimine muo‘apыq tuqыmlыq kartoshkani jetistirio‘ tөmendegi tәrtipte alыp barыladы. -ITM (sort iyesi) jumaqlastыrыlg‘an sorttыӊ superelita hәm elita tүyneklerin basqa jerlerdegi IIM hәmde ao‘ыl xojalыq oqыo‘ jurtlarыnda tәjriybe – xojalыqlarыna jetkerip beriledi. Olar qәniygelesken tuqыmgershilik xojalыqlarыna tuo‘rыdan – tuo‘rы satыo‘ ushыn elita, hәm sortlыq tuqыmlardы jetistiredi.
Kartoshka boyыnsha qәniygelestirilgen tuqыmgershilik xojalыqlarыna jetistirilgen I – reproduksiya tuqыmlыqtы usы jumaqtыӊ hәmme xojalыqlar dalalarыnda egio‘ ushыn satыladы. Xojalыqlarda jetistirilgen II - reproduksiya usы xojalыqtыӊ tuqыmlыq delyankalarыna egiledi. Bul jerde jetistirilgen III- reproduksiya tuqыmlarы xojalыqtыӊ ulыo‘ma өnim jetistiretug‘ыn maydanlarda egio‘ge sarыplanadы
Xojalыqlardыӊ tuqыmgershilik xojalыqlarы tuqыmlыq penen tәmiynlep turadы. Hәr 100 ga jerge 5 t elita tuqыm esabыnan tuqыm beriledi.
Tuxımgershilikte teoriyalıq tiykar selektsiyadag`ı sıyaqlı genetika esaplanadı. Sonın` menen bir waqıtta tuxımgershilikte zu`ra`a`tliliktijaqsılawda ha`m sortlardın` xojalıq-biologiyalıq qa`siyetin saqlawg`a qaratılg`an o`zlerinin` is metodların ha`m usılları islep shıg`adı ha`m qollanadı. Tuxımgershilik jumısların durıs alıp barıw, sort ha`m (gibridlerdi) qospaqlardı jaratıw biologiyasın biliwge tiykarlang`an. Sort o`simlikledi juplasınan ibarat, bir tipli morfologiyalıq belgisi ha`m xojalıq-biologiyalıq qa`siyetleri boyınsha. Bir tiptegio`simlikler sortların (geterozisli gibridlerdi) jaratıw-tan`lap alınadı ha`m o`zin-o`zishan`landırıwshı o`simliklerde, ayqaspalı shan`lanıwshı o`simliklerde birinshi a`wladtı geterozis gibridlerin shan`landırıw menen a`melge asırıladı. Sorttı o`zinen-o`zi payda bolıwshı, turaqlı diskert biologiyalıq sistema retinde ko`riwge boladı. Sorttın` turaqlı biologiyalıq da`rejesi (bir tipli o`simlik) modifikatsiyalıq o`zgeriwshen`lik da`rejesi ha`m o`simlikledin` turaqlı shan`lanıw uqıbı menen anıqlanadı. Basqa sort ha`m o`simlikler menen ayqaspalı shan`lanıw o`zin-o`zi shan`landırıwshı ha`m ayqaspalı shan`lanıp o`simliklerdin` ha`m sortlardın` turaqlılıg`ın (bir tipliligin) buzadı. O`zin-o`zi shan`landırıwshı ha`m ayqaspalı shan`lanıwshı o`simlikler sortları ushın o`zlerinen shan`landırıw ha`r qıylı a`hmiyetke iye. Birinshisinde ol turaqlı sistemanı du`zedi, al ekinshisinde onı buzadı. Sonın` ushın o`zin-o`zi shan`landırıwshı o`simlikler sortlarında o`zin shan`landırıw uzaq waqıt basqa sortlar menen ayqaspalı shan`lanıwda olar tez zıyanlanadı ha`m o`zin - o`zi shan`landırıwshı o`simlikler selektsiyası ha`m evolyutsiyasında ayrıqsha shan`lanıw u`lken a`hmiyetke iye. O`z-o`zinen ha`m jasalma jol menen shag`ılısıw barlıqorganizmlerdin` selektsiyası ha`m eevolyutsiyasında sonın` ishinde o`z-o`zinen shan`lanıwshı o`simliklerde tu`r payda bolıw ha`m kerekli materialdı jaratıwdın` tiykarg`ı orayı bolıp tabıladı. Shag`ılısıw na`tiyjesinde gibrid formalar alınadı. O`zin - o`zi shan`landırıwshılarda gibrid formalardın` sortqa aylanıw protsessinde o`zin-o`zi shan`landırıw tiykarında geterozigotalıqtan gomozigotalıg`a o`tedi.O`zin-o`zi shan`lanıw protsessinde tan`law turaqlı gomozigotalı sistemanı jaratadı ha`m turaqlastıradı. Keyin ala o`zin–o`zi shan`landırıw tan`lawg`a tiykarlanıp paydalı xojalıq-biologiyalıq belgileri ha`m qa`siyetleri boyınsha ajıralıp turatug`ın o`zinen-o`zi shan`lanıwshı sortqa tiyisli bahalı sortlar jaratıladı. O`zi-o`zinen shan`lanıwolar ushın zıyanlı bolıwı mu`mkin emes. Ayrıqsha shan`lanıwshı o`simlikler sortlarında o`zin-o`zi shan`landırıw zıyanlı ta`sir ko`rsetedi. Ol birinshi inbrid a`wladta payda boladı. o`nimdarlılıq keskin to`menleydi, o`simlikler shıdamlılıg`ı to`menleydi ha`m sonın` menen ko`p g`ana belgi ha`m qa`siyetlerdin` bahalılıg`ı to`menleydi. O`zin-o`zi shan`lanıwshı o`smlikler sortlarında o`zin-o`zi shan`lanıwı ta`sirinde qa`yıw ha`m depressiya bolmaydı. Qartayıw- ontogenetikalıq o`zgeriwshen`lik tu`sinigi bolıp ol qanday da bir o`simlikler a`wladında ju`z beredi. 50 jıldan aslam qartayıw ha`m genetikalıq qayta tiklew belgilerisiz o`zinin` xojalıq – biologiyalıq sapasın jaqsılap selektsiyanın` sınaw mekemelerinde ha`m O`zbekstan o`simlikler İnstitutı mekemesi kollektsiyasında Lyutestsens-62, eritrospermum-841 biyday sortları sonday-aq sobıqlı o`simlikler arpa o`simliginin` ko`p g`ana sortlar kiredi. Ha`r qıylı jaqsı selektsiyalang`an sortlar o`zinin` na`sillik sapasın bir qatar a`wladlarda saqlap turadı. Biraq bul o`simlikler sortlarında protsessinde xojalıq – biologiyalıq bolsa sapası a`ste – aqırın to`menleydi. Barlıq o`zgeriwshen`lik sebepleri sortlarda ilim izertlewler na`tiyjesinde anıqlang`an. Onın` tiykarg`ı sebepleri to`mendegishe. 1)Mexanikalıq pataslanıw. 2) Basqa o`simlikler shan`ları menen qayta shan`lang`anda b) Tarqalıwı sebepli v) o`simlikler kesellengende. g) mutatsiya payda bolg`anda
Sort tuxımları sapasının` to`menlew sebeplerinin` en` tiykarg`ı ha`m qa`wipli belgilerinin` biri mexanikalıq pataslanıw bolıp tabıladı. Sorttın` pataslanıwı sorttın` biologiyalıq ha`m islep shıg`arıw jag`dayında nabıt bolıwına alıp keledi. Yaki sort – bul diskret biologiyalıq sistemabolıp qayta islep shıg`ıwda tiykarında onın` komponentler o`zgerip otıradı. Egerde qospaqlasıp aralasqan sort sol jag`dayg`a jaqsı beyimlesip ko`beyiw koeffitsienti bolsa ol tiykarg`ı sortı sıg`ıp shıg`aradı. Mexanikalıq pataslanıw – aprobatsiyag`a tiykarlanıp sortlı tuxımları mexanikalıq pataslanıwı sebepli jaramsız dep tabılıwına aytıladı. Mexanikalıq pataslanıw deregi jaqsı belgili, biraq egiste sort ha`m tu`r aralaspalarının` ko`beyiw biologiyası ele tolıq u`yrenilmegen. Tiykarg`ı sort eginleri ishinde tu`r ha`m sort aralaspalarının` rawajlanıwı ha`m o`siwin gu`zetip ulıwma bir tiykarg`ı fanti anıqlandı. Barlıq sort, tu`r aralaspaları (basqa o`simlikler,sort yamasa basqa tu`rlilikler) a`dewir tez piser yamasa joqarı boylı biyik bolıp keledi. Basqa o`simlikler menen salıstırg`anda olar a`dewir tez o`sedi ha`m rawajlanadı sol sebepli olar o`zlerine qolaylı jag`day jaratadı, eginler pataslanadı. Sorlardın` biologiyalıq pataslanıwı ta`biyiy qayta shan`lanıw na`tiyjesinde boladı. Ol a`sreseo`z-o`zinen shan`lanıwshı o`simliklerde gu`zetiledi. Biraq o`zinen-o`zi shan`lanıwshı o`simlikler sortları aralaspalar menen ayqaspalı shan`lanıw jolı menen pataslanadı. Ayqaspalı shan`lanıwshı o`simlikler ushın aralıq (izolyatsiya) ajıratıwshı zonanın` normasın anıqlap qatan` qadag`alap turıw kerek. Biologiyalıq pataslanıw tarqalıw, mutatsiya ha`m aneuploidiya na`tiyjesinde payda boladı. spontan shag`ılısıwdı da o`z ishine aladı na`tiyjedetaza formalar payda boladı. Tarqalıw – na`tiyjesinde payda bolıwshı jan`a formalar sortlardın` geterozisli jag`dayınan belgilerdin` ju`zege shıg`ıwı sebepli boladı. polimer genlerdin` yamasa mutant formalar payda bolıw menen gu`zetiledi. Tarqalıw na`tiyjesinde payda bolg`an formalar sortlıaralaspa bolıp tabıladı ha`m tiykarg`ı sorttın`, koeffitsienti sıyaqlı ko`beyedi.
Mutatsiya payda bolıw. O`z-o`zinen payda bolg`an mutatsiyalar qa`legen morfologiyalıq belgini ha`m sorttın` xojalıq - biologiyalıq qa`siyetin o`zgertiwin o`z ishine aladı. Olardın` sanı onsha ko`p emes biraq olardın` barlıg`ı zıyanlı yaki haqıyqıy biologiyalıq sitemada buzadı. O`z-o`zinen payda bolg`an mutayiyalar tiykarg`ı sortlar o`simlikler ishinde mexanikalıq pataslang`an sortlı aralaspasında da gu`zetiledi. Modifikatsiya ha`m o`z-o`zinen shag`ılısıw na`tiyjesinde mutant formalardı anıqlaw ajıratıw qıyın a`sirese tiyisli mug`dar belgileri boyınsha ajıratıp alıw ju`da` qıyın.
Tuxımgershilik sisteması – bul bir-birine baylanıslı tuxım o`ndiriw toparlarının` birligi bolıp xojalıqqa joqarı sapalı awıl-xojalıg`ı eginlerinin` tuxımların jetistiriwdi ta`miynleydi. Tuxımgershilik sistemasında sortlı ha`m egilgen tuxımlardın` sortlıq tazalıg`ın ha`m egislik qa`siyetin qadag`alawdı ta`miynlewden ibarat.
Onın` wazıypası joqarı sapalı tuqımlardı tayarlaw ha`m ta`miynlewden ibarat.
Tuqımgershilik sisteması tu`sinigin tuqımgershilik sxemasınan ajıratıw kerek.
Tuqımgersh ilik sxemasın-bul egilgen tuqımlardın` ha`m pitominlerdin` gruppası bolıp bunda tuqımlardı tan`law ha`m ko`beytiw izbe-iz a`melge asırılıp sorttı qaytadan tuqımın ko`beytiw pratsessi ta`miynleydi.
Tuqımgershilik sistemasında bul jumıs ha`r qıylı sxemada alıp barıladı.
Tuqımgershilik sisteması sort tuqımların islep shıg`arıwdı sho`lkemlestiriwge qaratılg`anda tuqımgershilik sxeması (ulıllardı) metodlardı belgileydi, bunda joqarı zu`ra`a`tli ha`m joqarı sortlı tuqımlardı egiwdi ta`miynleydi. Ha`r qıylı o`simliklerdin` yaki o`simlikler gruppalarının` sort tuqımların o`ndiriwdi sho`lkemlestiriwde bir qatar faktorlardı esapqa alınadı o`simliklerdin` biologiyalıq ayırmashılıqları egis maydanı, egis norması, zu`ra`a`tshilik jag`dayı. Keyingi jılları bizin` respublikamızda sortlı tuqımlardın` maydanı anıq salmag`ı joqarıladı, o`ndiriske taza a`dewir zu`ra`a`tli sortlar engizildi egilgen tuqımlardın` sapası joqarıladı.
Tuqımgershilik sisteması o`z ishine to`mendegi zvenyalardı aladı (ma`kke ha`m jweriden basqa) İlim-izertlew mekemesi-taza sortlardın` orriginatorları ilim-izertlew mekemelerinin` ta`jiribe bazaları joqarı awıl-xojalıg`ı inetitutlarnın` ta`jiribe xojalıqlarında keleshegi bar rayonlastırılg`an sortlardın` tuqımların jetistiredi.
Joqarıda ko`rsetilgen xojalıqlar elita ha`m I reproduktsiya rayonlasqan ha`m keleshegi bar perspektiv sortlardın` tuqımların jetkerin beredi.
bul o`z gezeginde tuqımgershilikke bag`darlang`an fermer xojalıqlarında joqarı repoduktsiya tuqımg`a bolg`an talaptı qandırıwdı ta`miynlewdi ha`m sort almastırıw ha`m tuqım almastırıwdı o`tkeriw ushın jeterli mug`darda joqarı kategoryadag`ı tuqımlar menen ta`miynlewi tiyis.
Joqarı o`nimdarlı jerge iye xojalıqları bazasında du`zilgen arnawlı tuqımgershilik xojalıqları alıng`an tuqımlardı to`mendegishe ko`beytedi yani bunda sort tuqımları menen ta`miynleniwshi xojalıqlar o`z zonasında egindeegip ta`minlewdi jeterli mug`darda tuqım menen o`ndiriw ushın Ayg`abag`ar tuqımgershiligi
a) shag`ılısqan populyatsiya alıw ushın shag`ılıstratug`ın ata-ana formaların egiw.
b) shag`ılısqan populyatsiya ha`m shag`ılısqan birinshi a`wladtın` tuqımların egiw.
v) shag`ılısqan populyatsiya ha`m shag`ılısqan birinshi a`wladtın` shag`ılısqan tuqımların egiw.
Qantlı la`blebinin` tuqımgershilik sisteması. a) superelita tuqımların egiw. b) elita tuqımların egiw (birinshi ko`beiw, reproduktsiyalıq egiw). v) la`blebi egiwshi xojalıqlar ushın shag`ılısqan birinshi a`wlad tuqımları ha`m sortlardın` rayonlasqan I reproduktsiya tuqımların egiw. g) o`ndiris eginleri.
Elita ha`m I reproduktsiya tuqımların o`ndiriwde ilim-izertlew institları ta`jiribe bag`aları elita-tuqımgershilik xojalıqların joqarı sapadag`ı tuqım menen ta`minlewde joqarı orında iyeleydi.
Tuqımlardı qayta islew texnologiyası o`z ishine to`mendegishe operatsiyalardı aladı kombayin menen jıynaw, keyingi tazalaw-aktiv ventilyatsiyalaw- keptiriw, egiw kondktsiyasına shekem jetkeriw, tuqım saqlag`ıshqa kirgiziw, qaltalarg`a qaltalaw. Rawajlang`an sırt el ma`mleketlerinde tuqımgershilik ha`r qıylı kammertsiyalıq sho`lkem ha`m birlespelerge tiykarlanıp sho`lkeilestiriledi sondayaq ma`mleket qadag`alawı astında da boladı.
AQSh ta da`nli eginlerdin` tuqımgershiligi tar qa`niygelikler printsipi boyınsha sho`lkemlestiriledi ha`m sanaat tiykarında o`tkeriledi. Tuqım ushın alınatug`ın analıq sortlar istatlardın` awıl-xojalıq eksperimental stantsiyalarında jaratıladı, sondayaq AQShtın` awıl-xojalıq ilim-izerlew oraylarında ha`m stantsiyalarındada jaratıladı.
Analıq tuqım materialın alg`annan keyin keyingi jumıstı tuqımgershilik firmaları o`z qolına aladı. 600den artıq tuqımgershilik fermaları jaratılıp olar egip, tazalap egisten aldın tuqımdı qayta islep, kerekli jerlerge jetkeredi ha`m realizatsiyalaydı satadı sonday aq tuqımdı ekspert qılıw menen shug`ıllanadı.
AQShta awıl-xojalıq eginleri tuqımların o`ndiriw texnologiyası ja`ha`nde aldıng`ı orınlardı istemeydi. Tuqımgershilik fermaları arasında ku`shli ba`sekelesiwler na`tiyjesinde ma`mlekette joqarı sıpatlı tuqımlar islep shıg`arıladı. Keyin fermalar tuqımshıları tuqımg`a bolg`an talap qandırıw ushın fermer xojalıqlarında tuqımlardı massalıq ko`beytiwe kirisedi. Jan`a sortlardın` o`nimdarlıg`ın saqlaw maqsetinde olardı tez pa`t penen ko`beytiw en` ahmietli wazıypa bolıp tabıladı. AQShta da`nli eginler tuqımgershiligi to`mend egi sxema boyınsha ju`ritiledi Kerekli materialdı birlemshi ko`beytiw bir waqıtta onın` jaqsı qa`sietlerin uslap turıw ushın superelita ha`m elita tuqımın o`ndiriw-o`ndirislik eginleri ushaın fermer xojalıqularının` tuqımg`a bolg`an talabın tolıq ta`miynlew ushın 1 repraduktsiya tuqımların o`ndiriw. AQShta tuqımgershilik qa`niygelikleri tuqımlardı qolaylı topıraq-ıqlım jag`dayında jetistiriwden ibarat. Yaki ma`kke da`n ushın bir zonada, al tuqım ushın basqa zonada egedi. AQShta ot-sho`p eginleri tuqımların jetistiriw da`nli o`simlikler tuqımgershiligi sıyaqlı a`melge asırıladı.
Usıg`an baylanıslı ot-sho`p tuqımların egiw ushın AQSh tın` barlıq shtatlarında qolaylı klimatlı sharayatlar blmag`anı ushın ha`r jılı turaqlı konditsion tuqımlar zu`ra`a`tin alıw ushın arnawlı rayonlar ajıratılg`an. Awıl xojalıg`ı eginleri tuqımgershiligi menen shug`ılanıw ushın en` qolaylı topıraq ıqlım jag`daylar ma`mlekettin` batıs ta`repi shtatları- Aydaxo, Vanshngton, Kaliforniya esaplanadı.
Jon`ıshqa tuqımın egiw ushın en` qolaylı topıraq ıqlım jag`dayg`a iye Kaliforniya ishtatı bolıp esaplanadı. Elita tuqımları egilgen maydanlarda jon`ıshqa tuqımı bir neshe jıl egilmewi tiyis. Mıs, klever ha`m jon`ıshqanın` elita tuqımların bu`rın 4-6 jıl dawamında egilmegen maydanlarg`a egiledi.Kanadada da`nli o`simlikler tuqımgershiligi tuqımgershilik Assotsiatsiyasında jaylasqan.
Bul o`zinin` jumısın ma`mlekettin` barlıq territoriyalarında a`melge asıradı.Assotsiatsiya ma`mlekettin` selektsioner ha`m tuqımshıların biriktirip sortqa bolg`an talaptı ha`m standart tuqım sapasına bolg`an talaptı tikleydi, sort ha`m sortlı tuqımlardı dizimge aladı, taza sortlardın` tuqımlarının` ko`beiwin ta`miynleydi, o`ndiristegi tuqım ko`lemin anıqlaydı h.t.b. Bul jerde ma`mleketlik nızam bolıp oltuqımdı satıw ha`m tarqatıwdı ta`miynleydi. İtaliyada tuqımgershilik (kontantta) bir-biri menen tikeley baylanısta jumıs islewshi 2 kooperativ sho`lkem-federal agronomiyalıq birlespenin` tuqımshılıq bo`limi ha`m tuqımgershilik birlespesi xızmet ko`rsetedi. Bul sho`lkemler fermerler menen kelisip sort tuqımların jetistiredi, satadı.