5-Maruza. Asfalt-beton Umumiy tushuncha

5-Maruza. Asfalt-beton
Umumiy tushuncha
Asfalt-beton - shag'al yoki chaqiq tosh, qum, mineral kukuni, bog'lovchi bitumni maxsus texnologiya asosida tayyorlangan va уо'l yuzasiga zichlab yotqizilgan qurilish ashyosidir (З.l-гаsm) .
Zichlab yotqizilgan asfalt-beton soviydi, keyin mustahkam holatga aylanadi. Bitum mineral to'ldirgichlar bilan qorishtirilgandan keyin murakkab fizik-mexanik jarayon boshlanadi. Asfaltbetonning sifati uning tarkibidagi ashyolarning xossalariga bog'liq.
Bitumli bog'lovchilar asosida olinadigan barcha qurilish ashyolarining ichki tuzilishi nihoyatda murakkab bo'lib, ularning xossalari ko'p omillarga bog'liq.
Asfalt-beton xossasi harorat ta'sirida sezilarli o'zgaradi. Oddiy haroratda asfalt-beton qayishqoq-egiluychan holatda, sovuq sharoitda esa qaniq, mo'rt bo'ladi. Masalan, 50 ⁰ C haroratda saqlangan asfalt-betonning mustahkamligi -2 МРа bo'lsa, -35 C gacha soyitilganda mustahkamligi 30-40 МРа gacha ortadi. Shu sababIi asfalt-betonning xossalarini oldindan bilib, uni boshqarish mumkin.
Ilmiy-texnika taraqqiyoti mustahkam, chidamli уа sifatli asfaltbeton ishlab chiqarish mumkinligini amalda isbot etdi. Ayniqsa, O'zbekiston sharoitida so'nggi уillаг ichida qurilgan avtomobi! yo'llari buning isbotidir
Asfalt-beton chidamliligining kamayishi уа deformatsiyalanishi natijasida darz, yoriqlar hosil bo'ladi, suy hamda sovuq ta'sirida esa buziladi, nihoyat уо " xo'jaligiga katta putur yetadi.
Asfalt-beton ishlab chiqarish texnologiyasini yaratishda sirti faol mineral to'ldirgichlarni ishlatish nazarda tutiladi. Bu esa уо yo’lbор asfalt-beton qatlamining sifatini yaxshilash hamda uzoq muddatga chidamliligini oshirishda asosiy omil hisobIanadi. Yo'lga yotqizilgan asfalt -beton qatlamining qalinligi уа yuzasining kattaligi bitumning eskirishiga katta ta'sir etadi. Asfalt-beton qatlam qanchalik yupqa bo'lsa, o'zgaruychan уа issiq iqlimli hududlarda, jumladan O'zbekiston sharoitida uning eskirishi tezlashadi. Shu bois quyosh nuri уа kislorod ta'siridagi asfalt-beton tarkibini hisobIashda tanlangan bitum, mineral kukuni, mayda va yirik to'ldirgichlar samarali miqdorda olinishi kerak.



Yuqori haroratda tayyorlangan (l70-l90 ⁰С) asfalt -beton qorishmaning uzoq yaqt issiq-quruq muhit sharoitida mustahkamligi ortadi, аmmо u mo'rt holatga o'ta boshlaydi, suv vа soyuqqa chidamliligi sezilarli kamayadi.
Bitumning eskirishi natijasida asfalt-betonning mustahkamligining kamayishini tajribaxona sharoitida sinash usullari ko'p. Hozirgi yaqtda bitum-mineral ashyolarining xossalari o'zgarishini ultгatovush to'lqinlarining ashyo hajmi bo'ylab tarqalishi oгqali o'rganish mumkin. Asfalt-beton namunani biг tomondan уuborilgan ultratovush to'lqinlarini ikkinchi tomondan qabul qilishdagi tezligi oгqali uning elastiklik moduli dinamikasini aniqlash mumkin. To'lqinlar tezligining katta bo'lishligi asfalt-betonning xossalari qoniqarli ekanligidan darak beradi.
Asfalt-beton bitumning quyuq-suyuqligi Уа asfalt-beton qorishmasining yo'lga yotqizilayotgandagi haroratiga ko'ra issiq, iliq vа sovuq guruhlarga bo'linadi
Issiq asfalt-beton qorishmasi uchun ishlatiladigan quyuq bitumning markalari - YNB 90/l30, YNB 60/90; NB 40/60; NB 90/l30, NB 60/90*. Qorishmani yo'lga yotqizish yaqtida uning harorati, odatda l30-l60 ⁰с ga teng bo'lishi kerak. (YNByo'lbop neft bitumi; NB-neft bitumi.)
**YNB 30/90 markasidagi birinchi Уа ikkinchi soni -30/90 penetrometr ignasining botish chuqurligini ifodalaydi.
ladi (YNB l30/200, YNB 200/300); uning yo'lga yotqizilayotgandagi harorati 60-90 0с ga teng bo'lishi kerak. Iliq asfalt-beton qorishmasining yo'lga zichlab yotqizilgandan keyingi mustahkamligi soyigandan keyin loyihadagi mustahkamligining 80% ini tashkil etishi kerak. Yuzasi silliq, mayda уа yirik to'ldirgichlar iliq asfalt-beton ishlab chiqarishda taysiya etilmaydi. fliq asfaltbetonning issiq xiliga qaraganda suy уа muzlashga chidamliligi past bo'ladi. I\iq asfalt-betonni yo'lga yotqizish paytida to'ldirgich yuzasiga yopishgan bitum pardasining qalinligi 0,0l mm ga teng bo'ladi .
SOyuq asfalt-beton uchun sekin quyuqlanuychan (SQ)SQ 70/l30 markasi yoki o'rtacha quyuqlanuychan (O'Q) O'Q 70/ l30 maгkadagi suyuq bitum ishlatiladi. SOyuq asfalt-betonning ishlatilayotgandagi harorati atrof-muhit haroratiga teng bo' lishi kerak, аmmо + l О с dan past bo'lmasligi lozim.
Agaг zaruriyat bo'lsa, iliq уа sovuq asfalt-betonlar zayoddan chiqayotgan haroгat (80-1ОО 0С)dа ham yo'lga yotqizilishi mиmkin. Asfalt-betonning quyidagi xillari mayjud:
- asfalt-beton zichligi (g'oyakligi)ga ko'ra g'oyakligi 3-5% ga teng bo'lgan, z;ch уа g'oyakligi 6-l0% li, g'oJlok tuzilishga ega asfalt -beton ;
- zichlash uslubiga ko' ra og'ir katoklar, tebratkich уа shibbaloychi uskunalar yositasida zichlanadigan hamda quyma asfaltbetonlaг;
- to'ldirgichlaгning mayda-yirik\igiga qarab yirik donali (shag'al yoki chaqiq tosh yiгikligi - 5-40 mm) уа mayda donali (qumlar - 5-20 mm) asfalt-beton.
Issiq уа iliq asfalt-betonlar ishlab chiqarishda yirik donali to'ldirgichlaгni ishlatish mumkin.
Mineral to'ldirgicbIar. Oddiy, rang\i asfalt-beton tuzilishi уа hajmini tashkil etuychi eng muhim tarkibiy qism undagi har turli rangdagi mayda, yirik hamda mineral kukuni kabi to'ldirgichlardiг. Asfalt-beton qorishmasini tayyor\ashda mineral to'ldirgichlar аууа\ qizdiriladi, keyin bog' loychi sifatida bitum qo'shiladi. Issiq to'ldirgichlar bilan qorishtirilgan bitum ulaгning yuzasida parda hosil qiladi уа tez sur'atda oksidlash reaksiyasi boshlanadi, mineral to'ldirgich yuzasidagi bitum qoplama sifati yaxshilanadi. Mayda уа yirik to' ldirgichlarga qo'yiladigan talabIar (3. \-jadyal) O'zbekiston RespubIikasi day\at standartlarida ko'rsatilgan (O'zRST 730-96). Asfalt-beton tarkibini hisobIaganda, uni shahar Уа qishloq yo'lIari , cho'l, sho'rli yer\ardan o'tadigan yo' l qurilishi , mayda yo'lkalar yoki yerosti inshootlari, shuningdek, gidroizolatsiya maqsadida ishlatilishini inobatga olib, unga ta'sir etuychi muhitga har tomonlama chidamli bo'lgan ashyolaг tanlanishi kerak.
Chaqiq tosh. Rang\i asfalt-beton uchun yirik to'\diгgich sifatida mustahkam, zararli muhit Уа sovuqqa chidamli vulqondan otilib.
Asfalt-beton turlari. Ishlatiladigan bog'lovchi moddalar miпегаl to'ldirgichlar (chaqiq tosh mustahkamligi, mineral kukunining sifati) уа asfalt-betonning xossalariga ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi.
Yo'l va aerodrom qurilishlarida eng ko'p ishlatiladigani o'ta mustahkam issiq asfalt-betondir. Chunki yo'lga yotqizilgan issiq asfalt-beton qatlami qisqa muddatda qotib atrof-muhit harorati bilan tenglashadi уа mashinalarning yurishiga imkon tug'iladi. Issiq asfalt-beton bilan уо l qatlamining eng quyi, o' rta уа ustki qismini qurish iqtisodiy jihatdan samaralidir.
Nim quyuq va suyuq bitumlar asosida ishlab chiqariladigan asfalt-beton yilning sovuq kunlarida (-l0 с gacha) ishlatiladi. Quyuq bitumli issiq asfalt-beton qorishmasini sovuq havoda yo'lga yotqizish anchagina qiyinchiliklar tug'diradi. Uning tez sovishi natijasida zichlangan asfalt-beton qatlamida g'ovaklar miqdori ortadi, sifati bo'yicha davlat standartlari talabini qoniqtirmaydi. Bunday iqlim sharoitida asfalt-beton qorishmasi ishlatilsa, unillg darzlarga chidamliligi kamayadi. SoYib qolgan bunday asfaltbetonning уапа bir kamchiligi uni zichlanganligi sekin qotishligi, mustahkamligining yetarli emasligi Уа qotish (soyish) muddatida zararli muhit ta'siriga chidamsizligidir. Suyuq yoki nim quyuq bitumli asfalt-beton qorishmasi yo'lga yotqizilgandan keyingi qotish dayri bir necha kundan bir necha haftagacha cho'zilishi mumkin.