5 маъруза. Гель хроматографияси, назарий асослари ва дори воситалари таҳлилида қўлланилиши

V_ч - V_с
К = ------------
V_t - V_с

К - моддани ажратиб олишдаги энг қулай катталик.

Бунда колонкани тўлдирилган гел зичлиги ўрнига қўзғалувчи фаза сифатида фойдаланган эритувчининг хусусияти ахамиятга олинган. Бу коэффицент орқали қўзғалмас ва қўзғалувчи фазаларнинг хусусиятларини аниқлаш мумкин.
К қийматига асосланиб моддаларни ажралиб чиқиш V_s қийматини аниқлаш мумкин. V_s = V_ч- V_ч= (K-K). (V_t-V_c).
Штрихлар иккита моддани хроматографик ажралиши тушинилади.


Геллар ва эритувчиларни танлаш.

Геллар юмшоқ, ярим қаттиқ ва қаттиқ гелларга бўлинади. Уларнинг хар бири гидрофил ва гидрофоб, бўлишлари мумкин. Юмшоқ геллар. . Бу тур геллар юқори молекуляр органик бирикмалар бўлиб, кам сонли ёнбош боғлардан иборат. Бундай геллар кўп миқдорда эритувчини шимиб шишади ва ўзининг асосий хажмини оширади. Уларнинг ғоваклиги шимилган эритувчи хажмига тўғри пропорционал холда ( бир неча баробар хажмда) ортади. Натижада юмшоқ гел хажми ортиши хисобига, гелнинг ўзи деформацияланади. Юмшоқ геллар . кичик молекулали моддаларни кам оқим тезлигида ажратиш учун қўлланилади. Юмшоқ геллар кўпроқ юпқа қатлам хроматографиясида кенг қўлланилади. Гидрофил гелларга сефадекс ёки декстринли геллар кириб, уларда -О-СН₂СН(ОН)СН₂-О типдаги бирикиш боғлари водородли боғлар хусусиятига эга. (полиакриламид гели ва крахмал).

Органик эритувчилар билан ишланганда гидрофил сефродексига оксипропил гурухи киритилиб олинган липофил сефадекси ишлатилади. Юмшоқ геллар юқори эффективликка эга. Юмшоқ гелларда хроматографиялашни одатда гел-филтрлаш деб номланади.


Ярим қаттиқ геллар.

Бундай геллар полимерланиб олинади. Улар юқори ўтказувчанликни таминлайди ва ғовак ўлчамларига боғлиқ бўлмаган ўртача хажмга эга. Ярим қаттиқ геллар бўктирилганда ўз хажмини сезиларсиз ( 1,1 - 1,8 баробар) оширади, ярим қаттиқ геллар босимга чидамли ва деформацияланмайди. Улар гидрофоб геллар хисобланади. Ярим қаттиқ гелларни гидрофиллигини ошириш уларнинг кимёвий ёки физик хусусиятларини ўзгартириш эвазига бажарилади, масалан: сульфирлаш каби.

Асосан стирол ва дивинилбензолни сополимерланиши махсулотлари ярим қаттиқ геллар бўлиб, стирогеллар деб юритилади. Поливинилацетатли геллар хам ярим қаттиқ гелларга киради.


Қаттиқ геллар.

Буларга силикагел ва ғовакли шиша киради. Ғовакли шиша гел бўлмаса хам гел ўрнида ишлатилади. Қаттиқ гел ғоваклари доимий бўлади ва хар қандай шароитда хам ўз хажмини ўзгартирмайди ва юқори ўтказувчанлигини намаён қилади. Улар гидрофил ва лиофилликни намоён қилади. Силикатлар ўзларида гидроксил гурухларини сақлаши қаттиқ гелларнинг камчилиги хисобланади. Иккинчи камчилиги уларнинг юмшоқ ва ярим қаттиқ гелларга нисбатан катта ювилувчанликка эгалигидир. Қаттиқ гел сифатида одатда ғовакли силикагел (порасил), назорат қилинувчи ғовакли шиша ва бир хил ўлчамли ғовакли синтетик кремнезем (аэросиликагеллар) қўлланилади.