5-ma’ruza: Meva va uzumlarning kimyoviy tarkibi, Hamda ularni yig‘ib-terib olish reja

Mevalarning energetik qimmati, 100 g eyiladigan qismi uchun kJ hisobida
(A.A. Kudryasheva ma’lumoti)

Mevalar	Energetik qimmati	Mevalar	Energetik qimmati	Mevalar	Energetik qimmagi
Olma	192	Uzum	289	Limon	130
Nok	176	Smorodina		Mandarin	159
Behi	159	qora	167	Anor	218
Urik	192	Oq	163	Anjir	234
Shaftoli	184	qizil	159	Yapon xurmosi	259
Olcha	205	Qulupnay	172	Ananas	201
Gilos	218	Malina	172	Banan	381
Olxuri	180	Apelsin	159

Meva va uzumlarning pishib etilishi bilan oshlovchi moddalarning miqdori kamayadi, bu esa ularning taxirligini kamaytiradi.
Umumiy vaznga nisbatan olmada 0,025–0,270, olchada 0,030–0,360, gilosda 0,025–0,212, shaftolida 0,018–0,290, behida 0,060–0,612, o‘rikda 0,020–0,100, nokda 0,015–0,170, olxo‘rida 0,036–0,500, uzumda 0,300–1, anorda (po‘stida) 28,0% gacha oshlovchi va bo‘yoq moddalar borligi ma’lum.
Meva va uzumlarda azotli moddalar–oqsillar, aminokislotalar, amidlar, ayrim glyukozidlar, ammiak hosilalari va azot kislota tuzlari uchraydi. Azotli birikmalar mevalarning umumiy vazniga ko‘ra urug‘li mevalarda 0,20–1,20, danakli mevalarda 0,40–1,30 uzumda 0,015–0,90, yong‘oq mag‘zida 8,68–18,90% bo‘ladi.Mevalar tarkibida glyukozidlar va fermentlar ham uchraydi. Shu bilan birga mevalarda juda oz miqdorda efir moylari bo‘ladi. Efir moylar mevalarni bakteriyalar va mog‘or zamburug‘idan himoya qilib turadi. Mevalarning kimyoviy tarkibiga turli xil bo‘yoq moddalar – pigmentlar ham kiradi.
O‘zbekistonda etishtiriladigan meva va uzumlarning tarkibidagi
shakariing miqdori. %
(A.A. Ribakov ma’lumoti)

Mevalar turi	Shakarning miqdori	Mevalar turi	Shakarning miqdori
Olma	9,6-14,8	Gilos	12,2-14,5
Nok	10,8-12,7	Olxo‘ri	9,5-15,0
Behi	9,7-13,7	Anor (shirasida)	14,0-21,0
O‘rik	8,4-19,0	Anjir	9,0-30,0
Shaftoli	7,3-12,0	qoqi qilinganda	73,0-75,0
Olcha	8,1-17,5	Zemlyanika	5,5-8,5
Uzum (so‘liganida)	40,0-50,0	Malina	5,6-10.7
		Jiyda	62,6-69,9

Meva va uzumlarning almashtirib bo‘lmaydigan tarkibi qismi vitaminlar hisoblanadi. Meva va uzumlarda asosan S (askorbin kislota), V₁ (vitamin), V₂ (riboflavin), RR (nikotin kislota) vitaminlari bo‘ladi.

S vitamini ko‘p mevalarda uchraydi. Ayniqsa tsitrus mevalar va anor tarkibida ko‘p bo‘ladi. Bu vitaminning miqdori meva va uzumlarni saqlash davrida kamayib, uzoq saqlanganda esa butunlay parchalanib ketadi.
V₁ vitamini yongoq, anjir, mayiz, nok, olxo‘ri kabi mevada, tarkibida ko‘proq miqdorda bo‘ladi.
V₂ vitamini esa bodom, yong‘oq, nok, o‘rik, olxo‘ri, anor, uzum kabi mevalarda ko‘proq uchraydi.
RR vitamini limon, shaftoli, o‘rik, yong‘oqda ko‘p bo‘ladi.
Meva va uzumda A provitamini (karotin) ham bor. U o‘rik, shaftoli, olcha kabi mevalarda ko‘p miqdorda bo‘ladi. Bundan tashqari, meva va uzumlarda bir qator boshqa vitaminlar ham uchraydi.
Mevalar va uzumda bir qator mineral moddalar–fosfor, sulfat, borat, silikat kislota va bir qator organik kislotalarning tuzlari shaklida bo‘ladi. Umuman olganda mevalarning tarkibida 60 dan ziyod mineral modda borligi ma’lum.
Urug‘li mevalarda 0,33–0,78, danakli mevalarda 0,44–1,16% uzumda esa 0,30–0,50% mineral tuzlar mavjud.


Shaftolining pishish davrida shakar va kislota miqdorining o‘zgarishi, %
(V. Arasimovich ma’lumoti)

Aniqlangan kun	SHakar	Kislota	Shakar-kisloga koeffitsienti
11 iyun	5,57	0,61	9,1
24 iyun	7,54	0,58	13,0
10 avgust	8,43	0,51	16,5

Mevalar va uzum tarkibida pishish mobaynida bir qator o‘zgarishlar ro‘y beradi. Ayniqsa ularning tarkibida shakar miqdori ko‘payib, kislota miqdori esa kamaya boradi. Lekin bu o‘zgarishlar hamma mevalarda bir xil kechmaydi. Ayrim mevalarda olcha, gilos va tog‘olchada kislota miqdori aksincha, ko‘payib ketadi. Mevalar pishganda ular tarkibidagi pektin va oshlovchi moddalar kamayadi. Vitaminlar pishish davrida ko‘payadi.

Mevalar pishishi bilan ularning urug‘lari tarkibida ham o‘zgarish bo‘ladi. Pishgan mevalarning urug‘lari tarkibida suv kamayadi va po‘sti qalinlashib, qo‘ng‘ir yoki jigarrang tusga kiradi.
Meva pishganda kimyoviy tarkibining o‘zgarishi uning morfologik va anotomik belgilarining ham o‘zgarishiga olib keladi.
Janubiy rayonlarda mevalar tarkibida shakar miqdori birmuncha ko‘p, organik kislotalar esa kamroq bo‘ladi.


Turli zonalarda o‘stirilgan o‘rik tarkibida shakar va kislota miqdori, %
(V. Arasimovich ma’lumoti)

Meva etishtirilgan zona	Shakar	Kislota
O‘rta Osiyo	6,8-28,9	0,22-9,50
O‘zbekiston	6,8-16,9	0,32-2,63
Armaniston	12,2	0,06
Qrim	4,7	0,17-2,07

Meva va uzumning sifati asosan degustatsiya (tatib ko‘rish) yo‘li bilan aniqlanadi. Bunda ularning tashqi ko‘rinishi, katta-kichikligi, rangi, hidi, etining konsistentsiyasi, kislotaliligi shakar miqdori va mazasi kabi sifat ko‘rsatkichlari ham albatta hisobga olinishi lozim.
5.2. Mevalarni yig‘ib-terib olish
Meva va uzumlarning sifati va saqlanishiga ularni yig‘ib-terib olish muddatlari katta ta’sir ko‘rsatadi.
To‘la pishmasdan terib olingan meva va uzumlarning shirasi kam, bemaza va rangi ham xunuk bo‘ladi. Ular biroz vaqt saqlangandan so‘ng burishib qoladi, chunki meva to‘liq pishib etilgandan so‘ng uning hujayralari suv o‘tkazmaydigan holga keladi. Bunday mevalarni uzoq joylarga olib borish mumkin bo‘lmaydi.
Turli xil muddatlarda pishib etilgan olmaning kimyoviy tarkibi,
quruq moddaga nisbatan %
(E .P. Franchuk ma’lumoti)

Pishish muddaiga qarab nav guruhi	Quruq modda	Shakar	Organik kislota	Pektin moddalar	Askorbin kislota, mg, %
ezgi	12,7	8,48	0,84	0,74	8,0
Kuzgi	15,0	10 55	051	0.60	5,3
qishki	16,0	11,63	0,67	0,66	9,7

Meva va uzumlarning kechiktirib (vaqtidan o‘tkazib) terib olinishi ham ularning sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday mevalar mazasiz bo‘ladi va saqlanayotganda tez buziladi.
Meva va uzumlarning qanday maqsadlar uchun ishlatilishiga qarab ularni terish va uzish muddatlari belgilanadi. Shunga ko‘ra mevalarning pishib etilishi quyidagi davrlarga bo‘linadi:

1. 
   Iste’mol qilish uchun yaraydigan darajada etilish.
   
2. 
   Terimbop bo‘lib etilish.
   
3. 
   Texnik etilish.
   
4. 
   Fiziologik etilish.
   

Iste’mol qilish uchun yaraydigan darajada etilishda normal biologik etilish jarayoni tugallanib, ular to‘la pishib etilib, o‘z naviga xos maza, hid, rang va et hosil qiladi. Bu davrda meva va uzumlar yig‘ilmasa, ularning sifati pasayadi va buzila boshlaydi. Meva va uzumlarni iste’mol qilish uchun yaraydigan davrini aniqlash ko‘pincha iste’molchilarning talabi va xohishiga qarab aniqlanadi.
Xo‘jaliklarda meva va uzumlarni yig‘ishtirib olish muddati har qaysi navning sifatini alohida ravishda baholash asosida, ya’ni mevalarning tashqi holati, rangi, daraxt shoxiga birikishi, urug‘ining rangi, etining tig‘izligi kabi belgilarga qarab aniqlanadi.
Terimbop bo‘lib etilish davrida uzum va mevalar iste’molchilarga ho‘lligicha eng yaxshi holatda etkazilishi lozim. Bu davr ikkiga, ya’ni meva va uzumlar darhol eyish uchun yaraydigan va endi pisha boshlagan vaqtda yig‘ishtirib olish (saqlash davrida to‘liq etiladi) davriga bo‘linadi.
Texnik etilish davrida mevalar qayta ishlash sanoatining talablariga javob beradigan holda bo‘ladi. Meva va uzumlarning texnik etilishi asosan ularning holatiga qarab belgilanadi.
Fiziologik etilishda mevalarning urug‘lari to‘la etilgan, qoramtir tus olib zarur oziq moddalarni to‘plagan bo‘ladi.
Mevalarning rangi ularning pishganligini ko‘rsatuvchi asosiy belgi bo‘lib xizmat qiladi. Ularning rangi qanchalik ochiq va chiroyli bo‘lsa, ularning tashqi ko‘rinishi shuncha yaxshi bo‘ladi. Pishgan mevalar meva shoxchasidan oson ajraladi. Bunda mevaband bilan meva shoxchasi o‘rtasida po‘kakka aylangan va bir-biri bilan bo‘sh birikib turadigan hujayralardan iborat qatlam hosil qiladi. Ko‘pincha pishgan mevalarning danagi etidan oson ajraladi (o‘rik va shaftolida). Odatda etilgan meva va uzumlarning eti ancha bo‘shashadi.
Mevalarning pishib etilganligini aniqlashning fizik va kimyoviy usullari ham mavjud. Meva etining qattiklik darajasini aniqlaydigan asbob-penetrometrlardan foydalanib ham mevalarning pishganligini aniqlash mumkin. Lekin hozircha ishlab chiqarishda mevalarning etilganligini etining tig‘izligini ushlab turib aniqlanmoqda.
Urug‘li mevalarni A. A. Ribakov etilish vaqtiga qarab yozgi, erta kuzgi, kuzgi, erta qishki va qishki navlarga ajratadi.
Odatda, yozgi mevalar erta pishadi, uzoq vaqt saqlanmaydi, uzoq joyga jo‘natish uchun uncha yaroqli emas. Bu turdagi nav olmalar dumbulroq vaqtda (shu nav uchun xos tusga kira boshlagan vaqtda) uziladi, aks holda ular tez pishib o‘tib ketadi, unsimon holga kelib mazasi buziladi.
Kuzgi mevalar meva shoxchasidan oson ajraladigan, urug‘i jigarrang tusga kirgan va po‘sti ma’lum navga xos rangga kirgan vaqtda uziladi. Ular nisbatan uzoqroq saqlanadi.
Qishki mevalar iste’mol qilish uchun yaraydigan darajada pishishdan ilgari terib olinadi. Ular qishda yaxshi saqlanadi.
Olma navlari sirtining kamida 75 foizi shu nav uchun xos tusda bo‘lishi lozim.
Pishishiga qarab meva navlarining guruhlari turli xil zonalarda turlicha bo‘lishi mumkin.