5-Maruza. Rel'efni tasvirlashda gipsometrik shkalalari va tiplarin soya nurlar bilan tasvirlash xususiyatlari Reja Rel'efni tasvirlashda gipsometrik shkalalar 2

5-Maruza. Rel'efni tasvirlashda gipsometrik shkalalari va tiplarin soya nurlar bilan tasvirlash xususiyatlari Reja 1. Rel'efni tasvirlashda gipsometrik shkalalar 2. Rel'efni asosiy shakllari va tiplarin soyanurlar bilan rasmlanuv xususiyatlari Rel'efding rasmlanishida gipsometrik usulni rivoji, maydon masshtabli gipsometrik xaritalarding yaratilishi, kartografiyaning dastlabki yillari rivojida eng yirik ilmiy va Taqribiy vazifalaridan bo'lib, turli tuzilish tamoillariga asoslangan rang -barang rangli shkalalarni ishlab chiqishlikqa olib keldi. Har qaysi gipsometrik shkala o'zi bilan belgilangan, belgili tamoillar asosida tuzilgan rang qatoridan iborat bo'ladi. Hamma rangli shkalalar mushtarak va oralatibh satrlar shkalalariga bo'linadi. Mushtarak satrlar shkalalarini (bitta tavsif - rang tusi yoki yorug'lik bo'yicha o'zgaruvchanligi ) rel'efding uskunalanishida ishlatilishi o'zlar xususiyatlarine ega. Mushtarak ranglar satrlari shkalalarini rangni tusi va yoriqligi bo'yicha tuzishadi. Rang tusi bo'yicha shkalani tuzilishi rang tusining o'zgarishi asosida tuzilgan rel'ef shkalasining o'ziga xosligi saviyalaridagi barqaror yorug'lik va kovaklikte sovuq ranglardan iliq ranglarga zardailishdan iborat. Dastlabki birinchi o'shanaqa shkala XIX asr oxirida «FREYTAG» Vena matbaasi uchun ishlab chiqilgan edilar. Uning rang tuzilishi - kam quyultirilgan moviy-yashil, sariq, to'q sariq va qizil ranglar qatoridan iborat. Shkala yuqori yorug'lik bilan ajralib, rel'efding soyanur uskunalanishi bilan yaxshi bog'lanadi. Uning zaif tomoni - zinalarning (9 -12) ko'p sonligida oqiliwining yomonlashuvida dir. Bu shkalada XX asr boshlarinda ko'p davlatlarda xaritalar bosma etilgan. Yorug'lik bo'yicha shkalani tuzilishi. Yorug'lik bo'yicha tuzilardigan shkalalarni asta-sekin bilandlik oshishi bilan yorug'lik pasayishi (qancha yuqori bo'lsa, shuncha to'q ) va aksincha balandlikbilan yorug'lik ko'payishi (qancha yuqori bo'lsa, shuncha ochroq) kovakligi oshirilmagan xoldagi tamoillar bo'yicha tuzishadi. Sariq -jigarrang, jigarrang, to'q jigarrang ranglardan iborat balandlik bilan tóklashib boradigan shkalani qollanilishi bilan rel'efni Qalami bo'yalishinda uskunalash ilmiy asoslangan. Rel'efni asosiy shakllari va tiplarin soyanurlar bilan rasmlanuv xususiyatlari. Rel'efni rang quyish (o'tm'shkani), soyanurlar usuli bilan ifodalash asosan mayda masshtabli xaritalarda (1:1 000000 masshtabtan kichik ) foydalaniladi. 1:500000 masshtabli, rel'efding gorizontallari, Qalamli bo'yash va rang quyish (o'tm'shka) bilan yoritilgan topografiyaliq xaritasi, ba'zi chet el topografiyaliq xaritalari, shuning jo'rligida rel'ef juda umumlashtirib berilgan soyyoxlik xaritalari bundan tashqari. Mayda masshtabli xaritalarding vazifasi rel'efding yirik turlari va shakllarin aks ettirishdan iborat. Ularni ikkita jamlanmake: tekislik hamda tog'lar va tekistoǵliklar rel'efi xaritalariga umumiylash mumkin. Bo'linishding juda har qiyli turlari, tuzilishlari va xususiyatlarine ega bo'lgan tog' rel'efini rang quyish (o'tm'tka) bilan (III, IV qo'shimchalar ) ko'rsatish murakkabroq hisoblanadi. Tog' rel'efining ko'plab turlari (masalan, tog' tizmalari, tog'liklar, tekistoǵliklar, qoldiq tog'lar rel'efi, zirh qaptalli tepalar (kuestalar), vulqon rel'efni rang quyish (o'tm'shka) bilan uskunalash turlicha yondoshuvni taqazo etadi. Ulardan ba'zi birovlarini ko'rib chiqamiz. Tog' tizmalarini aks ettirishda yirik orografik ittifoqliklarding kattaligi va yaxlitligi soyanurlar bilan rasmlanadi. Tog' qirralari eng to'q ranglar bilan (15. 1- rasm ), uchli qoyalardan iborat qirralar yoriq va soya taraflardi aniq ajratish qirg'oqlari tishli rasm chizig'i bilan ko'rsatiladi. 15. 1-rasm. Rel'efni rang kuyishlik bilan bajarishda tuzilgan orfografik sxemasi a) tog tizimlarining uzaro joylashishi ; 1-asosiy, 2-lunjlara, 3-deyarli kata ushbumagan, 4-uchli koyalar bilan, 5-asimmetrik kiyali tizimlar, 6 -chukur kiyali kesilgan vodiylar, (b) Bu hududtıń rel'efi rang kuyishlik bilan berilishi. To'q tizmalarining o'zaro joylashuvchi, ular bo'linishining o'ziga xosligi yoritish yo'nalishin belgilashga va soyanurlar bilan taqsimlashga hamda uning turli unsurlarini (tushuvchi soya, refleks va boshqalar ) qo'llashga ta'sir etadi. Masalan, parallel, patsimon, panjarasimon, radial va boshqa bo'linish tizimlari (15. 2-rasm ). 15. 2-rasm. Rang kuyishlik uchun yoqtiliq yo'nalishinda xar xil turdagi rel'efni buyalishi a-parallel, b-patsimon, v-panjarasimon, g-radial. Tog' tizmalari va tarmoqlariniing parallel joylashishi yoritish yo'nalishin tanlovda qiyinchiliklarni keltirib badiiy asarydi. Yorug'lik odatda tizmalarding katta qismiga perpendikulyar (tik ) yo'naltiriladi. Asosiy va ikkinchi darajali unsurlardi aniqlash uchun yoriqlik yo'nalishi o'shanaqa ravishda tanlanadiki, ikkinchi darajali tog' tarmoqlari asosiy tizmadan Tushetuǵın soya bilan yopiladi. Patsimon bo'linish dastlab bosh tizma, so'ngra bo'lsa ikkinchi darajali tarmoqlarni bórttirib ko'rsatuvchi yorug'lik yo'nalishin belgilashni taqazo etadi. Panjarasimon va radial bo'linishlar yoriq va soya taraflardi tegishli bo'yashlar vositasida tasvirlashding yanada murakkab holatlarinan iborat. Ba'zi tizmalar uchun bo'lak tashqi ko'rinishlarning ravonligi va ifodaliligi ta'sirini saqlash maqsadida shimoliydan g'arbqa qadar bo'lgan yorug'lik yo'nalishin keng o'zgartirish zurur. Shóqqisi tekis bo'lgan tekis tog'liklar rang quyish (o'tmivka) usuli bilan rasmlanganda o'ziga xos xususiyatlarin saqlashlari zurur. Ushbuning jo'rligida yuzaning bo'linganligini (yorug'lar, yaxding jarıgi ketgan joylar, o'yiq joylar ) va qaptal-bog'irlar xususiyatlarin aks ettirish zarur. Bunday holatda qo'shimcha tik Tushken yoritish tatbiq qilinadi. Qoldiq tog'lar rel'efi o'ziga xos shaklga : tekisliklar bilan ajratilgan bo'lak tepaliklar, qoyalar tizmasi tusiga ega. Ayniqsa quyi tog'lilik rel'ef o'ziga xos bo'lib qiyalama yoritish qirg'oqlari rang quyish (o'tmivka) bilan yanada aniq ko'rinadi. Bu tur pasltgoǵli rel'efga tegishli bóltani sababli bo'yashlar unchalik kovak emas, ushbuning jo'rligida, yirik daxalarga ittifoqgan quyi tepaliklarding o'ziga xos tarqoqligini aks ettirish uchun ular borlik tashqi ko'rinishlarga surtiladi (15. 3-rasm ). 15. 3-rasm. Qoldiq tog'lar rel'efining rang quyish (o'tmivka) bilanberilishi Vulkan rel'efi konussimon yuzalar shakliga yaqin. Shimoli-g'arbiy tomondan yoritishda soya va yorug'likniń juda keskin farqi vulqon cho'qqisinda bo'ladi. Yoritilgan qaptal bog'irning etagi odatda havo manzarasi ta'siri hisobina qoralash rangda bóyaladi, soyali qaptal bog'ir etagi bo'lsa yengil oqish ratga bóyaladi. Qaptal bog'irlarning ajralish darajisini yumshoqlkoslar (nursimon yuvilma óyiklar) aniqligini soyanurlar bilan berish juda zarurli (15. 4, 15. 5-rasmlar ). 15. 4-rasm. Vulkan rel'efinda rang kuyishlik (o'tmivka) 15. 5-rasm. Tekislik rel'ef eroziyasining rang quyish bilan berilishi Kuestalar bitta qaptal bog'ir tik, boshqasi - qiya bo'lgan qiya monoklinal tuzilmaning asimmetrik satrlaridan iborat. Satrlar assimetriyasi va ularga tán bo'lgan parallelik oqish va qoralash bo'yashlarning kovakligi bilan ajratib ko'rsatiladi. Kuestalar kuchli darajada piyolaiga ajratilgan bo'lganda asosiy tuzilmalik chiziqlar yo'nalishlari anikligini saqlash zarurli. Qo'ylaratoshli bo'limlar va yorliqlarding juda tikligi soya nurlarding keskin almashinishi bilan beriladi. Morena - tepalik rel'efding soyanurini tasvirlash qo'ylaralama yoritish bilan ro'yobga oshiriladi, buning ustiga rang quyish (o'tm'tvka) bilan borlik tashqi ko'rinishlar (eski xayrlar (terrasalar) yonbag'irlari, yorliqlar - to'q sariq bilan, tepaliklar - ularning yumaloq shaklin aks ettirishchi moyini nim -ranglar bilan ) beriladi. Rang quyishding (o'tmivka) bunday usuli yuzaning o'ziga xosliklarini, rel'ef turini toliq ifodalashga imkon beruvchi yirik masshtabli xaritalar uchun samarodor. Har xil turdagi tog' va tekislik rel'efiga ega bo'lgan katta ko'lamdagi hududlarni rang quyish usuli bilan tasvirlash turli shaklda ro'yobga oshirilishi mumkin. Rel'efding o'ziga xos xususiyatlari haqida toliq rasmke ega bo'lish uchun xarita masshtabinda ifodalanadigan tog'lilik va tekislik rel'efining borlik tur va shakllari rang quyishda (o'tmivka) aks ettiriladi. Bu variant «yaxlit soyanur» deyiladi va xurshid nuri bilan yoritilganlik taassurotlarini hosil qilish imkonini beradi hamda xaritaning esdatikligini (ko'rkamligini ) oshirani. Yaxlit rang quyish (o'tmivka) ni ko'plab xozirgi xaritalarda, xususan Dengiz atlas xaritalariga (T. 11, 1953); Qasamraktika atlasidagi quruqlik va dengiz rel'efi xaritalarinda (1966 ); rel'efni chiroyli ifodalash yaxlit soyanur bilan yoqilgan holda rasmning ajoyib nafisligi va ko'rkamligini taminlaydigan o'qish xaritalarinda ishlatiladi. Ko'pnicha bunday soyanur bitta qancha ranglarda ro'yobga oshiriladi. Boshqa variant - xolos tog'lilik raqaptallardı rang quyishda (o'tmivka) tasvirlash. Soyanur tog'larding cho'qqisinan etagiga qadar tarqaladi, tekisliklar toza holda qoladi. Bunday usul rel'ef balandliklar zinalari bo'yicha Qalam bo'yash bilan aks ettirilganda tatbiq qilinadi, yanada ta'sirchan va ko'rgazmali bo'lishi uchun tog'lilik rel'ef rasmi soyanur bilan bórttiriladi. Ushbuning jo'rligida soyanurning kovakligi rel'efding tikligi va balandligiga uyg'un bo'lmagan holda beriladi, rang quyish (o'tmivka) rangli shkalaning shaffofligini saqlash va xarita dagi unsurlarding oqiliwini ta'minlashlik maqsadida nim -ranglarda ro'yobga oshiriladi.