5-Mavzu. Aniqlik haqida tushuncha. Kesib ishlash aniqligiga ta’sir qiluvchi asosiy faktorlar. Sistematik xatoliklar; sistematik doimiy va o’zgaruvchan xatoliklar. Tasodifiy xatoliklar, ularning asosiy qonuniyatlari

 
5.21- rasm. Nuqtali diagramma: 
a) differensial (turli); b) yiriklashgan. 
2.21. 
a-rasmda 
aks 
ettirilgan nuqtali diagrammaning 
har bir to’pida to’rt- tadan detal 
bor. 
Nuqtalarning 
sochilib 
yotishi o’lchamning vertikal 
bo’yicha yoyilishini ko’rsatadi. 
2.21,b-rasmda bitta vertikaldagi 
har qaysi to’p (to’rt) nuqta 
o’rnini bosadigan bitta nuqta 
ko’rsatilgan va u o’lchamning 
o’rta arifmetik qiymatiga to’g’ri keladi. To’p-to’p o’rta o’lchamlarning yoyilishi 
alohida o’lchamlarnikiga qaraganda kamroq bo’ladi. Agar hamma to’plam 
detallardagi o’lchamning taqsimlanishi Gauss qonuniga mos kelsa va o’rta 
kvadratli og’ishi s bo’lsa, o’lchamlarning o’rtacha qiymati ham o’sha qonun 
bo’yicha taqsimlanadi, o’rta kvadratli og’ishi s/√m ga teng bo’ladi. Bu yerda «m»- 
to’plamdagi detallar soni. 
5.21. b diagrammada ustunlik qiluvchi omil-asbob yeyilishining ta’siri va 
stanokni sozlash hisobiga o’lchamning o’zgarishi yaqqol ko’rinib turibdi. 
Nuqtali diagramma usulining xususiyati shundaki, ishlab chiqarish jarayoni 
nazorat qilinadi: to’g’ri yo’nalishdan ogish aniqlanadi va uni bartaraf qilish chorasi 
ko’riladi. 
Mahsulot yalpi ishlab chiqarilayotgan oqimdan har 1-2 soat oraliqda, 
jarayonning barqarorligiga qarab shu paytda ishlangan zagotovkalardan 3-10 tadan 
ajratib olinadi va hammabop o’lchov asbobi bilan o’lchanadi. Natijalar ishlab 
chiqiladi va 2.21, b-diagrammada ko’rsatilganidek nuqtalar qo’yib chiqiladi. 
Diagrammada ikki juft to’g’ri chiziq ham ko’rsatiladi: biri joizlik (допуск) 
maydonini chegaralovchi T
yuq
va T
q
, ikkinchisi o’rta o’lchamlar to’pining yoyilish 
maydonini ko’rsatadigan R
yuq
. va R
q
(bu yerda yuq- yuqori, q- quyi so’zlarini 
bildiradi). Ular nazorat chizig’i deyiladi. 
Sozlash chegaralarining hisobi GOST 15893-77 ga binoan bajariladi. 

---

Sinovdagi alohida to’plamlarga tegishli nuqtalar R
yuq
va R
q
chiziqlari orasidagi 
maydonga to’g’ri kelishi kerak. Agar nuqta nazorat chizig’iga yaqinlashib qolsa, 
demak stanokni sozlab olish payti yetibdi. 2.21,b-rasmda ko’rsatilishicha, stanok 
birmuncha kechroq sozlangan: A
1
, A
2
, A
3
nuqtalarida bajarilmay B
1s
B
2
, B, 
nuqtalarda bajarilgan. 
Nazorat diagrammasida o’lchamlarning o’rta qiymatlari guruhidan boshqa 
ko’rsatkichlarni, masalan, yoyilish maydoni qiymatini ham ko’rsatish mumkin. Bu 
qiymatni har bir to’plam uchun tadqiq etilayotgan o’lchamning eng chekka 
qiymatlari orqali topsa bo’ladi. 
Tadqiq etilayotgan o’lchamni avtomat tarzda o’lchab, kompyuterga 
uzatadigan texnika vositalaridan foydalanib yuqorida aytilgan statistik nazoratni 
avtomatlashtirish mumkin.