5-Mavzu: Atomda elektron qavatlarning tuzilishi Reja: Kvant sonlar Klechkovskiy qoidasi

 Gund qoidasi 
Gund qoidasiga binoan atomda elektron spinlar yig'indisi maksimal 
qiymatga ega bo`lgan holatda atom energetik afzallikka ega bo 'ladi. 
Pog'onachalarning har bir orbitalida elektronlar toq holda joylashadi (yuqorida 
aytib o'tilgan yarim to'lgan holatlar hosil bo'lganiga qadar), keyingi 
joylashadigan elektronlar toq elektronlarni juftlashgan holatga keltiradi va ayni 
pog'onacha elektronlar bilan to'lib bo'lgandan keyin elektronlar Klechkovskiy 
qatoridagi keyingi pog'onachalarda joylasha boshlaydi. Sferik shaklli s-
pog'onachalar boshqa turdagi orbitallarning energetik holatiga qaraganda 
afzalroq bo'ladi. Sferik orbitallar egallagan hajm tejamli bo'lishi natijasida (n+1) 
s-orbitallar nd-pog'onachalardan oldin elektronlar bilan to'lishini Klechkovskiy 
qoidasi asosida tushuntiriladi. 
Quyida Davriy sistemadagi 1—4-davr elementlarining asosiy holatlari 
uchun elektron konfigumtsiyalari va orbital diagrammalari keltirilgan. 
III.5-rasmda keltirilgan grafikdagi elektronlarning pog'onachalarda 
to'lib borish tartibi Klechkovskiy qoidasi ham ayrim elementlarning atom 
orbitallarida kuzatiladigan holatlarni aks ettirmaydi. Masalan, 24-element 
xromning elektron konfiguratsiyasi 1s
2
, 2s
2
, 2p
6
, 3s
2
, 3p
6
, 4s
2
, 3d
4
bo'lishi 
kerak edi. Bu atomning 3d-pog'onachasida 4 ta elektron toq holda bo'lib, 
unda 5 ta orbital yarim to'lishi uchun 1 ta elektron yetmaydi. Yarim yoki to'la 
to'lgan p- va d-orbitallar energetik jihatdan turg'un bo'ladi. Shu sababli 4s-
elektronning bittasi 3d-pog'onachaga ko'chib o'tadi va valent pog'onaning 
elektron konfiguratsiyasi 4s
1
3d
5
va undagi toq elektronlar soni 6 ta bo'ladi, bu 

---

jihatdan Gund qoidasi ham bunday elektron tuzilish turg'unroq bo'lishini 
anglatadi. 4-davr elementlaridan yana biri —tartib raqami 29 bo'lgan mis 
elementi atomida 3d-pog'onachasi to'la to'lishi uchun bitta 4s-elektron 3d-
pog'onachaga o'tadi va ... 4s
2
3d
9
o'rniga ... 4s
l
3d
10
holat yuzaga kelib chiqadi. 
Davriy sistemada shunday vaziyatlar yana 8 ta d-element atomlarida kuzatiladi. 
Elementlarningvalentligininamoyonqilishdaboshgruppachaelementlaridab
archatashqipog'ona(s- 
vap-pog'onachalar) 
elektronlariqatnashadi 
(2-
davrningV—VIIgruppasidagielementlardantashqari) 
2 
davrelementlaridajuftelektrongaegabo'lgankonfiguratsiyalielementlardamaksima
lvalentliktashqivalentqobig'idagiorbitallarsonidankattabo'laolmaydi (azotning 5 
taelektronibo'lsahamuningkovalentligi 
4 
tatoqelektronorqaliamalgaoshadi, 
kislorodningengyuqorivalentligi 
4 
danortmaydi, 
tabiatdaftoratomidanelektrontortiboluvchielementyo'qekanligitufaylibuelementf
aqatelektronqabulqilaoladi, uningvalentligifaqatbirgateng). 

---

Davriyjadvaldagioraliqd-elementlarvalentligins- 
va(n—1) 
d-
pog'onachadagielektronlarihisobigayuzagakelibchiqadi. Agar d-pog'onachadagi 
elektronlar soni 10 ta vas- orbitaldagi elektronlari 2 ta bo'lsa (Zn, Cd va Hg lar), 
d-orbitallar valent holatni amalga oshirishda qatnashmaydi. Umuman olganda, 
ns- va (n-l) d-pog'onachalarda d
10
- va s
1
-bo'lgan holda ham d-orbitallar 
elektronlari valentlikni namoyon qilishda qatnashadi (Cu, Ag va Au elementlari 
bunga misol bo'la oladi). 
Nazorat savollari: 
1. 
Orbital kvant soni nimani ifodalaydi? 
2. 
Elektron orbital nima? 
3. 
d-orbitalning shakli qanaqa? 
4. 
Pauli prinsipi nima haqida gapiradi? 
5. 
(n+l) qiymat ortib borishi haqidagi qoida kimniki? 
5f dan keyin qaysi pog’ona to’ladi