5-mavzu. Bilish nazariyasi, yo’nalishlari va asosiy muammolari Reja

Xususiy ilmiy metodlar–materiya harakatining asosiy shakliga mos bo’lgan muayyan fanda qo’llaniladigan bilish usullari, tamoyillari, tadqiqot usullari va tartib-taomillari majmui. Mexanika, fizika, kimyo, biologiya va ijtimoiy-gumanitar fanlarning metodlari shular jumlasidandir.
Fan metodlari–ma’lum fan tarmog’iga kiruvchi yoki fanlar tutashgan joyda vujudga kelgan muayyan fan sohasida qo’llaniladigan usullar tizimi. Har bir fundamental fan, mohiyat-e’tibori bilan, o’z predmetiga va o’ziga xos tadqiqot usullariga ega bo’lgan sohalar majmuidir.
Fanlararo tadqiqot metodlari–asosan fan sohalari tutashgan joyda amal qiladigan (metodologiyaning turli darajasi elementlarini birlashtirish natijasida
yuzaga kelgan) bir qancha sintetik va integrativ usullar majmui. Mazkur metodlar kompleks ilmiy dasturlarni amalga oshirishda keng qo’llaniladi.
Metodologiyaga faqat metodlarni emas, balki tadqiqotni ta’minlovchi boshqa vositalarni ham o’rganish xos. Tamoyil, qoida va ko’rsatmalar, shuningdek,
kategoriya hamda tushunchalar mana shunday vositalar jumlasiga kiradi. Nomuvoziy, beqaror dunyo sharoitlarida voqyelikni metodologik o’zlashtirishning o’ziga xos vositalarini ajratish fan rivojlanishining «postnoklassik», deb nomlangan hozirgi bosqichida ancha dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Xususiy fanlar metodlarining o’ziga xos xususiyatlari moddiy ifodasini topgan bilish vositalari: mikrofizikada zarralarni tezlatgichlar, tibbiyotda a’zolar faoliyatini qayd etuvchi turli o’lchagichlar va shu kabilar hozirgi zamon metodologik tadqiqotining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Ijtimoiy-gumanitar fanlarda kuzatish natijalari kыp jiщatdan kuzatuvchining shaxsiga, uning щayotiy qarashlariga va boshqa subyektiv omillarga bo\liq bыladi. Mazkur fanlarda oddiy (odatdagi) kuzatish (faktlar va щodisalar chetdan turib qayd
etiladi) va ishtirokchilikka asoslangan (ichdan turib) kuzatish (bunda tadqiqotchi ma’lum ijtimoiy muщitga qыshiladi, unga moslashadi va щodisalarni «ichdan» taщlil qiladi) farqlanadi. Psixologiyada kuzatishning ыz-ыzini kuzatish (introspeksiya) va empatiya (boshqa odamlarning ruщiy kechinmalariga kirib borish, ularning ichki dunyosi–sezgilari, fikrlari, xoщish-istaklarini tushunishga intilish va щ.k.) farqlanadi.
Etnometodologiya ichdan turib kuzatishning turlaridan biri bыlib, u ijtimoiy щodisa va voqyealarni tavsiflash щamda kuzatish natijalarini ularni tushunish
\oyalari bilan tыldirishni nazarda tutadi. Mazkur yondashuv щozirda etnografiya,
ijtimoiy antropologiya, sosiologiya va kulturologiyada tobora keng qыllanilmoqda. Ijtimoiy eksperimentlar tobora rivojlanmoqda, ular ijtimoiy tashkil etish va
jamiyatni boshqarishni oqilonalashtirishning yangi shakllarini amalga tatbiq etishga kыmaklashmoqda. Ijtimoiy eksperiment obyekti odamlarning ma’lum guruщi eksperimentning bevosita ishtirokchilaridan biri bыlib, ularning manfaatlari bilan щisoblashishga tы\ri keladi, tadqiqotchi esa ыzi ыrganayotgan vaziyatga bevosita qыshiladi.
Psixologiyada muayyan ruщiy faoliyat qanday shakllanishini aniqlash uchun tajriba ыtkazilayotgan shaxs turli eksperimental sharoitlarga qыyiladi va unga
ma’lum masalalarni щal qilish taklif etiladi. Bunda murakkab ruщiy jarayonlarni shakllantirish va ularning tuzilishini yanada chuqurroq tadqiq qilish mumkin. Mazkur yondashuv pedagogik psixologiyada shakllantiruvchi eksperiment, deb nomlanadi.
Ijtimoiy eksperimentlar tadqiqotchidan axloqiy va yuridik norma va prinsiplarga qat’iy rioya etishni talab qiladi. Bu yerda (tibbiyotda bыlgani singari)
«ziyon yetkazma!» tamoyili muщim aщamiyatga ega. «Insonning intim dunyosiga kirish quroli bыlib xizmat qilish» (V.V. Ilin) - ijtimoiy eksperimentlarning asosiy xususiyati.
Ijtimoiy-gumanitar fanlarda falsafiy va umumilmiy vositalar, metod va
amallardan tashqari, mazkur fanlarning predmeti bilan bo\liq maxsus vositalar, metod va amallardan щam foydalaniladi. Ularning jumlasiga quyidagilar kiradi:

• Ideografik metod–aloщida tarixiy faktlar va щodisalarning ыziga xos xususiyatlarini tavsiflash.
• Dialog («savol-javob metodi»).
• Tushunish va oqilona (intensional) tushuntirish (bu щaqda ushbu bobning keyingi paragrafida batafsil sыz yuritiladi).
• Щujjatlarni taщlil qilish–son va sifat jiщatidan taщlil qilish (kontent-analiz).
• Sыrovlar ыtkazish–«yuzma-yuz» sыrov (intervyu) yoki sirtdan (sыrovnoma yordamida, pochta, telefon orqali va sh.k.) sыrov ыtkazish. Ommaviy va maxsus sыrovlar farqlanadi. Maxsus sыrovlarda professional ekspertlar axborot olishning

bosh manbai щisoblanadi.

• Proyektiv metodlar (psixologiyaga xos)–insonning produktiv faoliyati natijalariga qarab, uning shaxsiy xususiyatlarini bilvosita ыrganish usuli.
• Testlash (psixologiya va pedagogikada)–standartlashtirilgan topshiriqlar bыlib, ularni bajarish natijalari ayrim shaxsiy xususiyatlar (bilim, kыnikma, xotira, zeщn va sh.k.)ni ыlchash imkonini beradi. Testlarning ikki asosiy guruщi farqlanadi–intellekt testlari (mashщur Q koeffisiyenti) va erishilgan (kasbda, sportda va щ.k.) natijalar testlari. Testlar bilan ishlashda axloqiy jiщat muщim aщamiyat kasb etadi. Zotan, layoqatsiz yoki \irrom tadqiqotchining qыlida testlar jiddiy zarar keltirishi mumkin.
• Biografik va avtobiografik metodlar.

matematika va ulardagi

• Sosiometriya metodi–ijtimoiy щodisalarni ыrganishda vositalaridan foydalanish. Undan kыpincha «kichik guruщlar»ni shaxslararo munosabatlarni ыrganishda foydalaniladi.
• Ыyin metodlari–boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishda

qыllaniladi.
Imitasion ыyinlar (ishbilarmonlik ыyinlari) va ochiq ыyinlar (ayniqsa, nostandart) vaziyatlarni taщlil qilishda farqlanadi. Ыyin metodlari orasida psixodrama va sosiodrama aloщida ыrin tutadi. Ularda ishtirokchilar tegishincha individual va gruppaviy vaziyatlarni kыrib chiqadilar.
Shunday qilib, ilmiy bilishda turli darajalarda, faoliyat soщalarida va yыnalishlarda turli-tuman metodlarning murakkab, dinamik va muvofiqlashtirilgan
tizimi faoliyat ko’rsatadi. Mazkur metodlar щar doim tadqiqotning muayyan shartlari va predmetidan kelib chiqib amalga oshiriladi.