5-mavzu: Global korrupsiya ijtimoiy madaniy inqiroz sifatida Vaqt soat Reja: Korrupsiya tushunchasining mazmun mohiyati va namoyon bolish xususiyatlari

Siyosiy korrupsiya shaklining kup uchraydigan kurinishi - bu pora olish va pora berish xisoblanadi. Bu xolat saylovlarda nomzodlar uz xuku kin i kingir yullar bilan amalga oshirish maksadida siyosat sub’ektlarini pora evaziga ogdirib olishga urinadi. Faoliyat kursatish darajalariga binoan korrupsiya kuyi darajadagi, yukori darajadagi va vertikal jixatlari bilan bir-biridan farkdanadi.
Kuyi darajadagi korrupsiya xokimiyat va bopщaruv organlarining urta va kuyi darajalarida keng tarkaladi, mansabdorlar va fukarolarning muntazam uzaro alokalari bilan boglikdir (masalan, ruyxatdan utkazish, jarimalardan kutilish, lisenziyalar va turli ruxsatnomalar olish va sh.k.).
YUkori darajadagi korrupsiya yukori xokimiyat organlarida ishlaydigan siyosatchilar, oliy martabali mansabdorlarni uziga kamrab oladi va juda katta boyliklar evaziga uz foydvsiga karorlar kabul kilish bilan boglikdir (konunlarni ilgari surish va kabul kilish, davlat buyurtmalari, mulk shakllarini uzgartirish va sh.k.). Aksariyat xollarda korrupsiyaviy bitimdan manfaatdor bulgan ikkala tomon ayni bir davlat xokimiyati organida ishlashi mumkin. Masalan, kuyi turuvchi davlat organining mansabdori uzidan yukorida turuvchi boshlikka uzining korrupsiyaviy xarakatlariga xomiylik kilishi yoki kushimcha mablaglar, resurslar, vakolatlar ajratishi uchun pora beradi.
Korrupsiyaning pora olish va xizmat mavkeini suiiste’mol kilish kabi odatdagi shakllaridan tashkari, yana uning kuyidagi amalda namoyon bulishi shakllarini bir-birlaridan farklash mumkin:

• 
  mansabdor shaxslar, davlat xizmati xodimlari, deputatlar tijorat faoliyatida shaxsiy yoki korporativ naf kurish uchun bevosita ishtirok etish; davlat pul mablaglarini uzlashtirish niyatida tijorat tuzilmalariga utkazish uchun uz xizmat mavkeidan foydalanish;
  
• 
  uz korporativ (siyosiy, diniy, milliy va sh.k.) guruxiga davlat resurslari xisobidan imtiyozlar berish; shaxsiy yoki korporativ naf kurittt maksadida ommaviy axborot vositalariga tazyik utkazish uchun uz xizmat mavkeidan foydalanish;
  

-mansabdor shaxslar va davlat xizmati xodimlari shaxsiy boyish maksadida tijorat tuzilmalarida soxta shaxslardan va karindoshlaridan foydalanishi; shaxsiy yoki korporativ naf kurish maksadida axborotni manipulyasiya kilish (buzib kursatish, bermaslik, berish muddatlarini chuzish va sh.k.) uchun xizmat mavkeidan foydalanish;
- tor gruppaviy manfaatlarda normativ xujjatlar kabul kilish xakidagi karorlarni ilgari surish; ayrim nomzodlarning saylov fondlariga davlat moliyaviy va moddiy resurslarini takdim etish.
Amaliyotda korrupsiyaning “kikbeking” degan shakli ancha keng tarkalgan. Uning sxemasi juda sodda: jinoiy til biriktirish ishtirokchilari muayyan narxlarda bitim tuzishga ogzaki kelishadilar, rasmiy bitimni esa balandrok narxlarda imzolaydi. Tafovutning bir kiemi bitimga ruxeat bergan mansabdor shaxslarga topshiriladi, ya’ni yashirin tarzda pora beriladi. Pora olishning bu kabi shakli sunggi yillarda Uzbekistonda xam uchrab turibdi.
Korrupsiya jinoyati nafakat xufyona, balki korrupsiyaga doir munosabatlarga kirishgan tomonlarning uzaro kelishuviga binoan ochik tarzda xam sodir etilishi mumkin. Aksariyat xollarda u tegishli xokimiyat organlariga shikoyat berilishiga sabab bulmaydi, chunki gayrikonuniy kelishuvdan xar ikkala tomon xam naf kuradi. Xattoki, jabrlanuvchilar pora suragan mansabdorlar ustidan xam kamdan-kam xolda shikoyat kiladi. CHunki, odamlar korrupsiyaga karshi kurash jarayonini samara berishiga unchalik ishonmaydi. Bu xolatga doir milliy va xorijiy tajriba bilan boglik bulgan muayyan ob’ektiv va sub’ektiv sabablar mavjuddir. Korrupsiya xarakatlari odatda davlat faoliyatining mutaxassis bulmagan kishilar tushunishi ancha kiyin bulgan uziga xos turlarida namoyon buladi. SHuning uchun xam korrupsiya uta moslashuvchan jinoyatdir. U vaziyatga karab tinimsiz uzgarib turadi va takomillashib boradi. SHu bois bu xodisa xakida tulik, mukammal yoki xech bulmasa kandaydir uzuk-yuluk ma’lumotlar olish xam kiyin masalalardan biri xisoblanadi.
Mustakillikning dastlabki davridan boshlab mamlakatda xukukiy davlat va fukarolik jamiyati barpo etishning strategik maksadini amalga oshirishda konun ustuvorligini ta’minlash, fukarolarning xukuk va erkinliklarini ximoya kilish, sud-xukuk tizimini islox kilish, korrupsiyaviy jinoyatlarga karshi kurashish muxim ustuvor va dolzarb vazifalar sifatida karab kelindi.
Mustakillik davrida mamlakatda konuniylik va xukuk-tartibotni ta’minlashning xukukiy asoslari shakllantirildi, korrupsiyaga karshi kurashish tizimi yaratildi.
Uzbekistan Respublikasi Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Korrupsiyaga karshi konvensiyasi”ga (2003 yil 31 oktyabr, Nyu-York) 2008 yili, shuningdek, 2010 yili Iktisodiy xamkorlik va tarakkiyot tashkiloti doirasida kabul kilingan korrupsiyaga karshi kurash buyicha Istanbul xarakat rejasiga (2003 yil 10 sentyabr, Istanbul) qo’shilishi korrupsiyaga karshi kurashning xukukiy asoslarini rivojlantirishda mux,im rol o’ynadi.
Korrupsiya va uni keltirib chikarishi mumkin bulgan sabablar va omillarning oldini olish maksadida iktisodiyotni erkinlashtirish, mexnat jamoalarida ishchanlik va oshkoralik muxitini yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik uchun kulay sharoitlar tashkil etish, ma’muriy tusikdarni bartaraf etish xamda davlat organlari tomonidan lisenziyalash va ruxsat berish tartib-taomillarini soddalashtirish, davlat xaridlari mexanizmini takomillashtirish, davlat xizmatchilarining odob-axlok koidalarini tasdikdashga oid kator chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Lekin, mamlakatimizda 2017 yilga kadar korrupsiyaga karshi kurashni muvofikdashtiradigan, bu kurashni konuniyligi va shaffofligini ta’minlaydigan maxsus konun kabul kilinmagan edi. Mamlakat Prezidenti SHavkat Mirziyoevning tashabbusi Uzbekistan Respublikasining “Korrupsiyaga karshi kurash tugrisida”gi Konuni kabul kilindi va u 2017 yil 4 yanvardan boshlab kuchga kirdi. Mazkur Konundan kuzlangan asosiy maksad korrupsiyaga karsha kurash soxasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat buldi.
Ijtimoiy-iktisodiy va tadbirkorlik soxalarida korrupsiyani yuz bermasligi yoki undan voknf etish kator choralar katoridan ma’muriy vabyurokratik tusikdarni bartaraf etish, turli ruyxatga olish, ruxsat berish va lisenziyalash jarayonlarini soddalashtirish va ularni rasmiylashtirish tezkorligini oshirish, davlat organlarining nazorat- tekshiruv vakolatlarini optimallashtirish xamda ular bilan tadbirkorlik sub’ektlari urtasida uzaro munosabatlarning uzokdan masofaviy tarzda boglana olish shakllarini joriy etish belgilandi.
SHuning uchun xam davlat organi xodimi biror bir shaxe tomonidan uni korrupsion xukukbuzarlikni sodir etishga da’vat kilish xolati, shuningdek, boshka xizmatchilar tomonidan shukabi xolatlarning amalga oshirilishi buyicha unga oshkor bulgan ma’lumotlarni uz raxbari yoki xukukni muxofaza kilish organlariga murojaat etish xukukdari belgilab kuyildi. Mazkur majburiyatlarning amalda bajarilmasligi konunchilikka muvofik tegishli ravishda jazolanishi koidasi urnatildi. Korrupsion jinoyat tugrisida axborot bergan shaxe davlat ximoyasi ostiga olinadigan buldi. SHuningdek, mazkur koida yolgon ma’lumotlarni takdim etuvchi fukarolarga nisbatan amal kilmasligiga e’tibor karatildi.
Konunning aloxida moddalari bilan xar kanday fukaro turli tashkilotlar va davlat organlari faoliyati, uziga yoki boshka shaxslar guruxiga taallukdi kabul kilinayotgan me’yoriy aktlar tugrisida ma’lumot olish xukukiga ega ekanligi belgilab kuyildi. Davlat organlari, fukarolarning uzini uzi boshkarish organlari va nodavlat tashkilotlar tomonidan OAVga korrupsiya bilan boglik xodisalar, dalillar, vokealar va jarayonlar tugrisida ma’lumotlarni takdim etishi uchun kulay sharoitlar yaratildi.
Mazkur chora-tadbirlarning yangi va yanada samarali tizimini yaratish, korrupsiyaga karshi kurashishning xukukiy asoslarini yanada takomillashtirish maksadida kabul kilingan “Korrupsiyaga karshi kurashish tugrisida”gi Konun korrupsiyaga karshi kurashish soxasidagi xukukiy munosabatlarni tulik konuniy tartibga solishga, davlat organlari, tashkilotlar xam da fukarolik jamiyati institutlari tomonidan amalga oshirilayotgan korrupsiyaga karshi chora-tadbirlar samaradorligini oshirishga, fukarolarning xuku kiy ongi va xuku kiy madaniyatini yuksaltirish orkali jamiyatda korrupsiyaning xar kanday kurinishlariga tokat kilmaslik muxitini yaratishga xizmat kilishi bilan xam axamiyatlidir.
Konunda korrupsiyaga karshi kurashishning asosiy prinsiplari va bu boradagi davlat siyosatining muxim yunalishlari mustaxkamlab kuyildi. Konun fukarolar xuku k va erkinliklari ximoya kilishni ta’minlashning kushimcha xukukiy kafolatlarini yaratdi, shuningdek u xususiy mulk xukukiga gayrikonuniy tajovuzlar kilishdan, tadbirkorlik sub’ektlarining faoliyatiga asossiz aralashuvlarni cheklashlardan ximoya kila boshladi.
Konunning 7-moddasiga binoan korrupsiyaga karshi kurashish buyicha faoliyatni amalga oshiruvchi davlat organlari sirasiga kuyidagilar kiritildi: Bosh prokuratura; Davlat xavfsizlik xizmati; Ichki ishlar vazirligi; Adliya vazirligi; Uzbekistan Respublikasi Bosh prokuraturasi xuzuridagi Solik, valyutaga oid jinoyatlarga va jinoiy daromadlarni legallashtirishga karshi kurashish departamenti; Korrupsiyaga karshi kurashish buyicha faoliyatni konun xujjatlariga muvofik boshka davlat organlari xam amalga oshiradi.
SHu bilan birga, konunda korrupsiyaga karshi kurashish buyicha faoliyatni amalga oshiruvchi va unda ishtirok etuvchi organlar xamda tashkilotlarning faoliyatini muvofikdashtirish uchun Korrupsiyaga karshi kurashish buyicha Respublika idoralararo komissiyasini tashtkil etish xam nazarda tutildi. Idoralararo komissiyani shakllantirish va uning faoliyati tartibi Uzbekistan Respublikasi Prezidenta tomonidan belgilanishi nazarda tutildi. Korakalpogiston Respublikasida, viloyatlarda va Toshkent shaxrida korrupsiyaga karshi kurashish buyicha xududiy idoralararo komissiyalar tashkil etilishi belgilandi.
Korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha respublika idoralararo komissiyasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi davlat dasturlarining va boshqa dasturlarning ishlab chiqilishi hamda amalga oshirilishini tashkil etish;
  
• 
  korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi va unda ishtirok etuvchi organlar hamda tashkilotlarning faoliyatini muvofiqlashtirish va hamkorligini ta’minlash;
  
• 
  aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirishga, jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirishga doir chora-tadbirlarning ishlab chiqilishi hamda amalga oshirilishini tashkil etish;
  
• 
  korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarning oldini olishga, ularni aniqlashga, ularga chek qo‘yishga, ularning oqibatlarini, shuningdek ularga imkon beruvchi sabablar va shartsharoitlarni bartaraf etishga doir chora-tadbirlar samaradorligi oshirilishini ta’minlash;
  
• 
  korrupsiyaning holati va tendensiyalari to‘g‘risidagi axborotni yig‘ish hamda tahlil etish;
  
• 
  korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilishi yuzasidan monitoringni amalga oshirish, ushbu sohadagi mavjud tashkiliy-amaliy va huquqiy mexanizmlarning samaradorligini baholash;
  
• 
  korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini takomillashtirish va ushbu sohadagi ishlarni yaxshilash yuzasidan takliflar tayyorlash;
  
• 
  korrupsiyaga qarshi kurashish bo‘yicha hududiy idoralararo komissiyalar faoliyatini muvofiqlashtirish.
  

Korrupsiyaning sohasida amalga oshirilishi dolzarb bo’lgan asosiy vazifalar:

• 
  O’zbekiston respublikasi korrupsiyaga qarshi kurashish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risidagi farmonni mazmun-mohiyatini singdirish;
  
• 
  Oily ta’lim sohasida korrupsiyaviy havf hatarlarni kelib-chiqish sabab va omillarini umumiyligiga ko’ra: iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy omillarini tahlil etish orqali har bir omillarni bugungi kun ijtimoiy hayotidagi amaliy misollar yordamida ko’rib chiqish va ularning tub mohiyatini anglashga yordam berish;
  
• 
  “Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish to’g’risida” PF-5618 son farmonini tushuntirish orqali talaba yoshlarda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni shakllantirish.