5 Mavzu. IX-XII asrlarda o’zbek davlatchiligi. Ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayot. Ajdodlarimizning jahon Sivilizatsiyasi taraqqiyotiga qo’shgan ulkan hissasi

Boshqaruv 
tizimi 
Somoniylar davlati ijtimoiy-siyosiy va 
boshqa sohalarda qanchalik yuksalmasin, X 
asrning 2-yarmidan boshlab, xususan 
Somoniy hukmdorlar: Nuh ibn Nosir (943-
954), Abdul Malik (954-962), Mansur ibn 
Nuh (961-971), Nuh II ibn Mansur (997-
999) davrida mamlakat oliy hokimiyati va 
mamlakat ichida mahalliy beklar, 
amldorlar o'rtasida o'zaro ichki nizolar 
ziddiyatlar kuchayib bordi 
Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi mahalliy 
hududiy boshqarish tartibiga asoslangan. Xonlik 
hududlari nihoyatda bepoyon bo’lganligidan, har bir 
yirik hudud yoki viloyat eloqxonlar (mahalliy 
hukmdorlar) tomonidan nisbatan mustaqil tarzda idora 
qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro, Ettisuv v.b.). 
Eloqxonlar tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki 
to’lovlarni markaziy xokimiyat hukmdori - 
Tamg’achxonga yuborib, amalda o’z mulklarini 
mustaqil boshqarganlar 
Xorazmshoh davlatning oliy 
hukmdori, hokimi mutlaq 
hisoblangan. ... 12—13-a. 
boshlari Xorazm davlatchiliginin
g rivojlanishida muhim bosqich 
byldi. Bu davrda Xorazmda 
anushteginiylar sulolasidan 
chiqqan hukmdorlar Otsiz, 
Takash va Sulton Muhammad 
Xorazmshohlar mamlakatni 
boshqarishning yanada 
mukammal tizimi, tartiboti va 
uslublarini yaratganlar 
Ijtimoiy 
tuzum 
Somoniylar davrida davlat boshlig'i o'z 
farzandlari, yaqinlariga, amirlar, hokimlar 
lashkarboshlarga ularning xizmatlariga 
zvaziga tuman, shahar va hatto viloyatlarni 
ham in'om qilgan. Bunday mulk iqto', 
ularning egalari esa iqtodorlar deb 
atalgan. Iqtodorlar o'ziga in'om etilgan 
hududlarda yashovchi aholidan olinadigan 
soliqdan daromad olgan. Aholi 
iqtodorlarga bug'doy, paxta, quruq meva, 
gazmol yoki pul shaklida soliq to'lagan. 
Qoraxoniylar davrida Movarounnahrning ijtimoiy-
iqtisodiy hayotida bir qator muhim o’zgarishlar yuz 
beradi. Birinchidan, Qoraxoniylar o’lkani zabt etgach, bu 
erda ko’p asrlardan buyon hukm surib kelgan erga egalik 
qilishning muhim shakli – dehqon mulkchiligini tugatib, 
bu mulklarni davlat tasarrufiga oladilar. Bu mulklar o’z 
navbatida 
qoraxoniylarga 
tobe 
bo’lgan 
sodiq 
amaldorlar, harbiy lashkarboshilar, davlat xizmatchilari 
yoki ularga yon bosgan yuqori ruhoniylar, din 
peshvolariga mulk qilib beriladi. “Dehqon” tushunchasi 
shundan boshlab amalda erni ishlovchi, unda mehnat 
qilib kun kechiruvchi ijtimoiy toifa maqomiga ko’chdi. 
XII asrning oxiri XIII asr 
boshlarida ijtimoiy-iqtisodiy va 
madaniy taraqqiyotning quyi 
bosqichida turgan ko‘chmanchi 
mo‘g‘ul qabilalari katta va 
qudratli davlatni barpo etish 
uchun o‘zaro kurash olib 
borishayotgan edi. 
Chingizxonning asl ismi 
Temuchin bo‘lib, u 1155 yilda 
tug‘ilgan. ... Buning uchun 
rejalar tuzib, xalifalik tomon 

---

Iqtodan foydalanish muddati davlat 
boshlig'iga bog'liq bo'lgan 
Ikkinchidan, Qoraxoniylar davriga kelib er-mulkka egalik 
qilishning “iqto’” va iqtodorlik munosabatlari yanada 
chuqur ildiz otadi. Iqtodorlar o’z tasarrufidagi 
hududlarda yashovchi aholidan olinadigan soliqlar 
evaziga katta daromadlar olganlar. Uchinchidan, O’rta 
Osiyo hududlarining Qoraxoniylar davlati tarkibiga 
o’tishi erli aholi etnik tarkibida ham muhim 
o’zgarishlarni vujudga keltiradi 
qo‘shin tortish harakatlarini 
boshlab yuboradi. Kibrga 
berilgan Xorazmshoh Muhammad 
xalifalikni o‘ziga tobe qilib, o‘z 
nomini xalifalik markazida 
xutbaga qo‘shib o‘qitishga azmu 
qaror qilgan edi.