5-mavzu: Narxni shakllantirish tamoyillari va davlat nazorati Reja

5.3. Narx ustidan nazoratning salbiy oqibatlari 
Chizmadan ko`rinib turibdiki, narxni nazorat qilish umumiy yalpi 
ortiqchalikning ma’lum qismini yo`qotishga olib keladi va ushbu yo`qotishga 
to`liq yo`qotish deyiladi. 
Ortiqchaliklarning umumiy o`zgarishini aniqlash uchun biz iste’mochi 
ortiqchaligi o`zgarishi 

ist. va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi o`zgarishi 

i/ch ni 
qo`shamiz. 
  
ист.
 
и/ч

A

B

(

A

C )

A

B

A

C
 
 
B

C . 
(3) 
Shunday qilib, biz V va S uchburchaklarning yuziga teng bo`lgan to`liq 
yo`qotishni olamiz. Bu to`liq yo`qotish narxlarni nazorat qilish bilan bog’liq 
davlatning iqtisodiy siyosatining samarasiz ekanligini ko`rsatadi. Bu erda ishlab 
chiqaruvchilar tomonidan yo`qotilgan ortiqchalikning iste’molchilar yutib olgan 
ortiqchalikdan katta ekanligini ko`rish mumkin. 
P 
S 
P
min 
A 
P
e 
B 
E 
C 
D 
Q
2 
69 
Q
e 
Q
1 
P

---

5.4-chizma. Narx muvozanat narxidan yuqori belgilangandagi ishlab 
chiqaruvchilar va iste’molchilarning yo`qotishlari. 
Chizmadan ko`rish mumkinki ishlab chiqaruvchilar narx oshganda 
Q
e
 
nisbatan ko`proq 
Q
1
mahsulotni ishlab chiqarishga harakat qiladi. Iste’molchilar 
kamroq (
Q
e

o`rniga 
Q
2
miqdorda) mahsulot sotib olishga harakat qiladi. 
Agar biz ishlab chiqaruvchilar bozorda qancha mahsulot sotilsa shuncha 
mahsulot ishlab chiqaradi, deb faraz qilsak, bozorga ishlab chiqarilgan mahsulot 
miqdori 
Q
2
ga teng bo`ladi va bu erda ham ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar 
ortiqchaligi yo`qotiladi. Bu erda A to`rtburchakning yuzi ishlab chiqaruvchilarning 
olgan qo`shimcha ortiqchaligini ifodalaydi. Lekin, minimal ( 
P
min
) narxda 
mahsulotni hajmi 
Q
e

miqdordan 
Q
2
ga qisqargani uchun ishlab chiqaruvchi 
ortiqchaligining bir qismi yo`qotiladi. Natijada ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining 
o`zgargan qismi quyidagiga teng: 

и/ч.

A

C
 
. 
(4) 
Iste’molchilar minimal ( 
P
min
) narxda har bir mahsulot uchun muvozanat 
narxdan yuqori narx to`laydi va natijada ularning iste’mol ortiqchaligiga 
chizmadagi A to`rtburchak yuziga teng bo`lgan miqdorda kamayadi. Narx 
oshganligi munosabati bilan ba’zi bir iste’molchilar ushbu bozordan chiqib ketadi 
va tovarni sotib ololmaydilar va bunga mos bo`lgan ortiqchalikni yo`qotadi. Bu 
yo`qotish rasmda V uchburchak bilan ifodalangan. Demak, iste’molchilarning 
ortiqchaligining umumiy o`zgarishi quyidagini tashkil qiladi: 

ист. 
 
A

B
. 
(5) 
Ko`rinib turibdiki, bunday siyosat iste’molchilarning turmush darajasini 
tushurib yuboradi. 
(4)- va 
(5)- ifodalarni qo`shib umumiy ortiqchalikdagi o`zgarishni 
aniqlaymiz: 
  
и/ч 
 
ист. 


=

i/ch.+

ist.=A-S+(-A-V)=-S-V (6) 
Demak, davlat tomonidan minimal narx o`rnatilganda umumiy to`liq 
yo`qotish vujudga keladi va u ikkita S va V uchburchaklar yuzalarining yig’indisi 
bilan ifodalanadi. 
Endi biz ishlab chiqaruvchilar ortiqchaligini ishlab chiqarish 
Q
e

miqdordan 
Q
1
miqdorga kengaytirilganda 
muvozanat narxdan yuqori 
qarab chiqamiz. Haqiqatdan ham minimal narx 
bo`lganda u ishlab chiqaruvchilarni 
Q
1
miqdorga 

---

mahsulot ishlab chiqarishga undaydi. Lekin, ular bozorda faqat 
Q
2
hajmdagi 
mahsulotni sotishi mumkin xolos. Ular 

0

Q
1

Q
2
miqdordagi mahsulotni ishlab 
chiqarishga ketgan xarajatlarni qoplaydigan daromadni olaolmaydi (23-chizma). 
Chizmada ushbu xarajatlar shtrixlangan D trapetsiya yuzi bilan ifodalangan. 
Natijada ishlab chiqaruvchilarning ortiqchaligi o`zgarishi quyidagiga teng: 

и/ч.

A

C
 

D .
Demak, ishlab chiqaruvchilar Q
1
oraliqda mahsulot ishlab chiqarsa, umumiy 
yo`qotish yanada ortadi va u (-B-C-D) yuzani tashkil qiladi. 
P 
S 
P
mi 
A 
B 
P 
C 
D 
D 
Q 
Q 
Q 
Q