5-mavzu: Narxni shakllantirish tamoyillari va davlat nazorati Reja

5.1-chizma. Narx maksimal bo`lganda mahsulot tanqisligi. 
Maksimal narx o`rnatilganda bir qator ishlab chiqaruvchilar (xarajatlarini 
maksimal narxda qoplay olmagani uchun) bozordan siqib chiqariladi va ishlab 
chiqariladigan va sotiladigan mahsulot hajmi 
Q
e

dan 
Q
1
gacha kamayadi. Tovarni 
sotib olishni davom ettirayotgan iste’molchilar tovarni past narxda sotib oladilar va 
ularning iste’mol ortiqchaligi oshadi. 
Minimal narxning o`rnatilishi, ortiqcha mahsulotning vujudga kelishiga olib 
keladi yoki mahsulotlar sotilmasdan omborlarda to`planib qolishiga olib keladi. 
Bu vaziyat 18-chizmada keltirilgan, ortiqcha mahsulot hajmi 
Q
S


Q
D
 
ga teng. Agar 
davlat mahsulotni minimal narxdan past narxda sotishga ruxsat bermasa, bu erda 
ham norasmiy bozor vujudga keladi. 
P 
D 
S 
E
D 
E
S 
P
 
P
e 
E 
E

P 
Q
 
0 
Q
D 
Q
e 
Q
S
 

---

 
5.2-chizma. Narx minimal bo`lganda mahsulot otiqchaligi. 
Grafikdagi 
E
'
nuqta ortiqcha mahsulotni norasmiy ravishda muvozanat 
narxdan past narxda ( narxda) sotilishi mumkin bo`lgan vaziyatni ko`rsatadi. 
н 
Shunday qilib, talab va taklif modeli orqali bozor narxlarini o`zgartirishning 
oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin. 
Faraz qilaylik, tovarga davlat tomonidan maksimal narx 
P *
o`rnatildi deylik, 
ya’ni 
P
*

P
e

(
P
e
 
muvozanatli narx) 
Ushbu oshgan ortiqchalik grafikda qo`sh shtrixlangan A to`rtburchak yuzi 
bilan ifodalangan. Lekin bir qator iste’molchilar tovar hajmi qisqargani uchun uni 
sotib ololmaydilar. Ularning iste’mol ortiqchaligining qisqarganligi shtrixlangan V 
uchburchak yuziga teng. Demak, iste’molchi ortiqchaligining sof o`zgarishini 
quyidagicha aniqlash mumkin. 

ист.

A

B
, 
(1) 
bu erda, 

ист.
- iste’molchi ortiqchaligining sof o`zgarishi. 
Chizmadan ko`rinib turibdiki, 
A
 

B

bo`lgani uchun sof iste’molchi 
ortiqchaligi musbat 

ист.

0 .
Endi ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini qaraymiz. Bozorda qolib ishlab 
chiqarishni davom ettirayotgan ishlab chiqaruvchilar bozor narxidan past narxda 
Q
1
hajmda mahsulot ishlab chiqaradi. Ishlab chiqaruvchilar grafikda ko`rsatilgan A 
to`rtburchak yuziga teng bo`lgan iste’molchi ortiqchaligini yo`qotadilar. Bozordan 
siqib chiqarilgan ishlab chiqaruvchilar tomonidan yo`qotilgan ishlab chiqaruvchi 
ortiqchaligi esa S uchburchak yuzi bilan ifodalangan. 
P 
S 
P
e