5-Mavzu: Polimer materiallardan uy-ro’zg’or buyumlarini tayorlash usullari. Tayanch iboralar

Plastmassa turlari va ularni qo`llanilishi.
Plastmassa (plastik) deb – polimerlar asosida olingan mustahkam, qattiq va elastik materialga aytiladi.
Plastmassa – yunoncha “plastic” – “qayishqoq” va lotincha “massa” –“yumaloqlangan narsa” so`zlarining birikmasidan tashkil topgan.
Plastmassalar ham polimerlarga o`xshab harorat ta`sirida plastik xususiyatga ega bo`lib har xil shaklga kirishi mumkin. Plastmassalarning xossalari ularning asosiy tashkil qiluvchi polimer xossalariga ko`p jihatdan bog`liq. Shunga qarab termoplastlar va termoreaktiv plastmassalar (reaktoplastlar) farq qilinadi. Ko`pchilik plastmassalar tarkibida polimerdan tashqari to`ldiruvchilar va qotiruvchilar, katalizatorlar, stabilizatorlar, mayinlashtiruvchilar (plastifikatorlar), bo`yovchilar va moylovchi materiallar bo`lishi mumkin.
Birinchi kashf qilingan plastmassalar bosim va qizdirish natijasida muayyan sharoitda shaklga aylanib, sovugandan keyin tashqi muhit ta`sirida ilgarigi holatiga qaytolmas edi.
Keyinchalik issiqlik ta`sirida qayta ishlanadigan plastmassalar ham ixtiro qilindi. Jahonda birinchi bo`lib plastmassa selloidni 1856 yil ingliz kimyogari Aleksandr Parkezi ixtiro qilgan.
Plastmassalar shaklining qayta tiklanishi bo`yicha termoplast va reaktoplast turlarga bo`linadi. Termoplast plastmassalarning (masalan, poliyetilen, polivenilxlorid, polistirollar) molekulalari bo`ylama joylashganligi sababli issiqlik ta`sirida shaklini o`zgartiradi, ya`ni ulardan yasalgan buyumlarning chiqindilarini qayta ishlash mumkin. Reaktoplastlarning (masalan, aminoplast va ftoroplastlar) molekulalari to`rsimon joylashganligi sababli ularni qayta ishlab bo`lmaydi.
Plastmassalarning kamchiligi sifatida esa ularning haroratbardosh emasligini, elastiklik modulining ozligini, zarbiy qovushkokligining pastligini va qarish hususiyatini ko`rsatish mumkin.
Plastmassalar arzonligi va xususiyatlari bo`yicha boshqa materiallardan qolishmasligi sababli ishlab chiqarishda ko`p qo`llaniladi. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan materiallarning 20 foizini plastmassa tashkil qiladi. Lekin ular parchalanmasligi tufayli atrof-muhitni ifloslaydi, o`simliklar tomirlarini oziqlanishiga to`sqinlik qiladi va gidrofobligi uchun organizmga zarari bor. Jizzax viloyatida Italiya bilan hamkorlikda qurilgan “O`zitalplast”korxonasi turli xil xalq iste`moli mollari ishlab chiqarmoqda. Plastmassalar olinishi bo`yicha uch guruhga bo`linadi:
1. Polimerizatsion
2. Polikondensatsion qatronlar
3. Tabiiy polimerlar asosida olinadigan plastmassalar.