5-mavzu: pul massasi va pul agregatlari reja

deposit ko’paytuvchisi dep ataladi. 
4
Bizning misolimizdagi 10% li zaxira 
nisbatidan oddiy deposit ko’paytuvchisi 10 ligi kelib chiqadi. Umumiy qilib 
aytganda, oddiy deposit ko’paytuvchisi ulushni (masalan, 10=1/0.10) ifodalovchi 
ikki tomonlama zaxira nisbatiga teng bo’ladi, shuning uchun depozitning bir necha 
marta ko’payishi quyidagicha formula orqali ifodalanadi: 
(1) D=
Bu yerda 
D-bank tizimidagi jami depozitlarni o’zgarishi 
rr-talab qilingan rezarv nisbati (misol uchun 0.10) 
-bank tizimi zaxiralarining o’zgarishi (misol uchun 100million$) 
Oddiy depozit ko’paytmasining kelib chiqishi 
Ushbu formula to’g’ridan to’g’ri algebradan foydalanish orqali hosil qilinishi 
mumkin. Biz depozit o’zgarishi yoki zaxira o’zgarishidan bir xil javob olishimiz 
mumkin.
Bizning vazifamiz jami ortiqcha zaxiraga kiruvchi duch kelgan zaxirani olish 
emas, balki RR ya’ni jami talab qilinadigan zaxira bank tizimidagi jami zaxirani-R 
ga teng deganidir: 
RR=R 
Jami talab qilinadigan zaxira esa talab qilinadiga zaxiraning jami deposit 
ko’paytmasiga teng: 
RR=rr*D 
Birinchi tenglikka RR ni o’rniga rr*D ni olib kelib qo’yamiz. 
rr*D=R 
Ikki tomonni ham rr ga bo’lib quyidagi tenglikni hosil qilamiz: 
D=
Deltani o’zgarishlarni ko’rsatish uchun qo’shib (1) formulani hosil qilamiz: 
D=
Bu formulani hosil qilish bizga depozitni bir necha marta hosil qilishning 
boshqacha yo’lini o’rgatadi, chunki u bitta bank tizimini tekshirganimizdan ko’ra
butun bank tizimini birdan tekshirib jarayonni tezlashtiradi. Bank tizimi uchun 
deposit jalb qilish faqatgina ortiqcha bank zaxirasi 0 ga teng bo’lganda to’xtatiladi, 
bu bank tizimida bankning jami talab qilingan zaxiralari jami zaxiralarga teng 
bo’lganda kuzatiladi RR=R. rr*D RR bilan o’rnini almashtirganda R=rr*D hosil 
bo’ladi va bu bizga qanday baland depozitlar talab qilingan zaxiralarning jami 
zaxiraga teng bo’lishiga olib kelishini ko’rsatadi. Shunday qilib berilga zaxiralar 
depositga teng bo’ladi, ya’ni zaxira depozitni ta’minlaydi.
4
Bu ko’paytma Keynsning qadamma qadam tahlildan hosil qilinadigan ko’paytmasi bilan chalkashtirilmasligi 
kerak. U ko’paytma inverstitsiyaning daromadi oshishi bilan bog’liq bo’lsa, oddiy depozit ko’paytmasi depozitning 
oshishi rezervning oshishi bilan bog’liq. 

---

Bizning misolimizda, majburiy zaxira stavkasi 10%. Agar zaxira 100 million 
dollarga oshadigan bo’lsa , umumiy majburiy zaxira ham 100 million dollarga 
oshirish uchun chekli depozitlar 1000 millionga oshirilishi kerak. Agar chekli 
depozitlarda aytaylik 900 million dollarga oshadigan bo’lsa , majburiy zaxiradagi 
oshish 90 million dollar zaxiradagi 100 million o’sishdan kam bo’ladi, demak 
ortiqcha zaxira bank tizimini qayeridadir mavjud bo’ladi. Banklar hozirgi kunda 
ortiqcha zaxiralarni qo’shimcha kreditlar berish yoki yangi depozitlar yaratishga 
sarflaydi: bu jarayon barcha zaxiralar ishlatilib bo’linguncha davom etadi, qaysiki 
chekli depozitlar 1000 million dollargacha oshiriladi.
Shuningdek biz umumiy ( Birinchi Milliy Bankni o’z ichiga oladi) bank 
tizimining T-buxgalteriyaga qarab ham ko’rishimiz mumkin, natijalar quyidagi 
jarayonda: