5-mavzu: pul massasi va pul agregatlari reja

Pul massasi jarayoni qisqacha tafsiloti 
Bizda hozir pul massasi jarayoni namunasi bor. Bu jarayonda Federal zaxira, 
depozitorlar va banklar to’g’ridan to’g’ri pul massasiga ta’sir o’tkazadi. 1 jadvalda 
pul massasi yo’qorida muhokama bo’lgan 5 ta faktorga javob beradi va quyida 
qisqacha synopsis berilgan (5.2-jadval). 
O’zgaruvchilar asosiy ta’sir kuchiga ega ishtirokchilari orqali guruhlanadi. 
Masalan Federal zaxira birinchi ikkita o’zgaruvchini nazorat qilish orqali pul 
taklifiga ta’sir ko’rsatadi. Depozitorlar pul taklifiga valyutani saqlab turish qarori 
orqali ta’sir qiladi, banklar esa Federal zaxiradan qarz olish va zaxirlarni oshirish 
qarori orqali pul taklifiga ta’sir ko’rsatadi. 
Pul multiplikatori 
Pul multiplikatori – muomaladagi pul massasini qay darajada o’sib yoki 
kamayib borayotganini ko’rsatadi.
Yuqoridagi bo’limdan olingan ma’lumotlar pul taklifi jarayoni ishlashini 
tushunish uchun yetarli. Matematikaga tayanadigan odamlar yuqoridagi natijalarni 
pul multiplikatori nazariyasi orqali farqlaydi, …….. bu pul bazasini o’zgarishining 
pul taklifiga ta’sirini ifodalaydi. Pul taklifi, pul multiplkatori va pul bazasi 
o’rtasidagi aloqadorlik quyidagi tenglik orqali ifodalanadi: 
M=m x MB 
Pul multiplikatoridagi m bizga shuni anglatadiki pul bazasining ko’payishi pul 
taklifidan kelib chiqadi. Chunki pul multiplikatori doim birdan katta, mos pul bazasi 
qadri yuqori pul, quyidagi mazmunni bildiradi: pul bazasini 1 $ ga o’zgarishi pul 
taklifini 1 $ dan ko’proqqa o’zgarishiga olib keladi. 
5.2-jadval 
Pul massasiga ta’sir etuvchi omillar tahlili 
pul massasi qaytimi 
ishtirokchi 
o'zgarish 
o'zgaruvchanlik 
pul 
massasi 
qaytimi
Sabab 

---

Fed
qarz 
olinmagan pul 
bazasi 
depozit 
yaratilishi 
uchun 
pul 
bazasining 
ko'payishi 
talab 
qilingan zaxira 
ko'rsatkichi 
depozit 
kengayishini 
kam 
miqdorda 
ko'payishi 
banklar 
qarz 
olingan 
zaxiralar 
depozit 
yaratilishi 
uchun 
pul 
bazasining 
ko'payishi 
depozitorlar 
ortiqcha 
zaxiralar 
depozit 
hzlarning 
kamayishiosil 
bo'lishi va qar 
valuta 
jamg'armasi 
depozi 
kengayishini 
kam 
miqdorda 
ko'payishi 
Pul multiplikatorining hosil qilinishi 
Faraz qilaylik pulni ushlab turish istagi C va ortiqcha zaxira ER chekli 
depozitlar D bilan proporsional; boshqacha qilib aytganda, bu o’zgaruvchilarning 
chekli depozitlarga ta’siri tenglamada o’zgarmas, bundan quyidagi ifoda kelib 
chiqadi: 
C= { C/ D } = valyuta stavkasi 
E = { ER/D } = ortiqcha zaxira darajasi 
Biz depozitorlar istaydigan valyuta stavkasi banklar hohlaydigan ortiqcha 
zaxira stavkasi va Federal bank o’rnatadigan majburiy zaxira stavkalari pul 
multiplikatori m ga qanday ta’sir qilishini ko’rsatadigan formula tuzamiz. Biz 
quyidagi tenglik bilan taklif modelini yaratib olishni boshlaymiz: 
R = RR + ER 
Bu formula bank sistemasidagi zaxiralarning umumiy miqdori R majburiy 
zaxiralar RR va ortiqcha zaxiralar ER larga teng ekanligini ko’rsatadi. 
Majburiy zaxirani umumiy miqdori majburiy zaxira stavkasi rr ning chekli 
depozitlar miqdori D ko’paytmasiga teng. 
RR = rr x D 
Birinchi tenglikda rr x D ni RR ning o’rniga qoysak bank sistemasidagi chekli 
depozitlarning miqdoriga zaxiralar va ular taminlay oladigan ortiqcha zaxiralarni 
bog’lovchi tenglikka kelamiz: 

---

R = (rr + D ) + ER 
Bunda asosiy nuqta shuki, federal majburiy zaxira koeffisentini birdan past 
qilib o’rnatadi. Shuning uchun bir dollarlik zaxira bir dollarlik depozitdan ko’proq 
miqdorni ta’minlay oladi va bunda depozilar lko’ayishii sodir bo’ladi.
Buni qanday amaliyotda ishlashini ko’rib o’tamiz. Agar ortiqcha zaxiralar nol 
holatda (ER = o) bo;lsa majburiy zaxira stavkasi rr = 10 qilib belgilanadi va bank 
sistemasidagi chekli depozitlarning darajasi 800 mlr dollar, bu depozitlarni qoplash 
uchun kerak bo’ladigan zaxiralar miqdori 80 mlr dollar bo’ladi ( = 0.10 * 800 dollar 
). 80 mlrd dollar zaxiralar chekli depozitlardagi mablag’larni 10 marotabagacha 
ta’minlay oladi chunki ko’paygan deposit holati yuzaga keladi. 
Pul bazasi valyuta C va rezevlar V larning yig’indisidan tashkil topgani uchun 
biz pul bazasidagi pullarning chekli depozitlari va valyutani darajasini ko’rsatuvchi 
tenglikka erishishimiz mumkin. Tenglikning ikki tomoniga valyuta C ni qo’shamiz: 
MB = R+C =( rr*D) + ER + C 
Valyuta c={ C/D} va ortiqcha zaxiralar ko’rsatkichi E = { ER/D} ni hisobga 
olib pul multiplikatori frmulasini tuzish uchun oxirgi tenglikni qayta yozib olamiz, 
C ni c x D va ER ni e x D shaklida. 
MB = ( rr + D ) + ( e x D ) + ( c x D) = ( rr + e + c ) x D 
Keyin tenglikni ikki tomonini qavs ichidagi muddatga bo’lamiz 
x MB 
Chekli depozitlar va valyuta yigindisi hisoblangan pul taklifidan 
foydalanib va kata C ni c x D kabi belgilab 
M = D + (c x D) = (e + c) x D 
Uchinchi tenglikdagi D ning orniga boshqa tengligini qo’ysak
x MB 
Biz ikkinchi tenglikdan ifodani ajratib olamiz. Ko’rib turganinggizdek MB ga 
ko’payayotgan nisat bu pul multiplikatoridir: 
m=
bu depozitorlar c o’rnatgan valyuta stavkasining, banklar o’rnatgan ortiqcha 
zaxira stavkasi e va CB o’rnatadigan majburiy zaxira stavkalarining fuksiyasidir.