5-mavzu. Tafakkur va nutqning psixologik tavsifi. Reja

Hukmlar sifatiga ko`ra: tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi hukm;

Hukmlarning miqdoriga qarab: yakka, juz`iy, xususiy va umumiy hukmga;

Hukmlarning munosabatiga ko`ra: shartli, ayruvchi, va qat`iy hukmlarga;

Hukm tahminiy ko`rinishga ega bo`lishi ham mumkin.

Bu hukmda aks ettiriladigan narsa va hodisalar belgisining nechog`lik muhim bo`lishiga yoki voqelikka mos kelish-kelmasligiga bog`liq.
Hukmlarda tasdiqlangan yoki inkor qilingan narsalar, hodisalar, alomatlar hukmning mazmunini tashkil qiladi. Narsa bilan belgining aloqasi bog`liqligi borligi aks ettirilgan hukm tasdiqlovchi hukm deb ataladi. Masalan, O`zbekistonda pilla yetishtirilmaydi. Toshkentda oliy maktablar qurilmagan. Voqelikda ajratilgan narsa inkor qiluvchi hukmda fikran ajratilishi mumkin. Yakka, yolg`iz narsa va hodisa to`g`risidagi hukm yakka hukm deb ataladi. Masalan, Toshkent - O`zbekiston Respublikasi poytaxtidir; Amudaryo sersuv daryolardan biridir.Belgining biror turkumigagina taalluqliligini tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi hukm juz`iy hukm deb ataladi. Masalan, ba`zi metallar elektr tokini o`tkazmaydilar. qarzdor talabalar sessiyaga qo`yilmaydi. Jamoaning ayrim brigadalari majburiyatga yarasha mehnat qilmaydilar. Bir turkumdagi narsa va hodisalarning hammasi to`g`risida tasdiqlab, yoki inkor qilib aytilgan hukm umumiy hukm deb ataladi. hukmda narsa va hodisa belgisining borligini muayyan sharoitlarda tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan hukm shartli hukm deb ataladi. Masalan, agar talaba sessiyalarga qunt bilan puxta tayyorlansa, u yaxshi va a`lo baholar oladi. Agar o`quvchi darsga diqqat qilmasa, yangi materialni o`zlashtira olmaydi. hukmda narsalar va hodisalar bir necha belgiga nisbatan berilib, shu belgilardan farqi bitta unga tegishlibo`lsa, bunday hukmga ayiruvchi hukm deb ataladi. Masalan, jismlar yo qattiq, yoki suyuq, yoki gazsimon holda bo`ladi.
XXI asrning oxirlarida fan-texnika yanada rivojlanib, taraqqiy etishi mumkin va boshqalar. Bunday hukmlar ehtimollik hukmlari deb ataladi. Narsalar bilan xususiyatlar o`rtasidagi aloqani tahminan emas, balki haqiqatdan aniq bilganimizda biz o`z fikrimizni mana bunday shaklda izhor qilamiz. Fakultet kutubxonasida ko`p yangi kitoblar mavjud. Maktabimizdagi kimyo xonasi juda yaxshi uskunalar bilan jihozlangan. Bunday hukmlar voqelik (assertorlik) hukmlari deb ataladi.
Hukmning shunday yuqori shakli borki, unda faqat haqiqatda bo`lgan voqea qayd qilinmasdan, balki narsa bilan xususiyatning aloqasi qonuniy ekanligi aniqlab beriladi. Masalan, butun dunyoda tinchlik g`alaba qozonishi muqarrar, sezgilarning intensivligi qo`zg`atuvchi kuchining logarifmiga proporsionaldir. Bunday hukmlar zaruriy (apodiktik) hukmlar deb ataladi. Bunday hukmlarda inson narsa, voqelik, hodisa bilan uning xususiyati o`rtasida mustahkam bog`lanish borligini va bu bog`lanishga zid keladigan boshqa bir holning bo`lishi aslo mumkin emasligini aks ettiradi. Psixologiyada hukmlar ikkita asosiy yo`l bilan hosil qilinishi ta`kidlab o`tiladi. Birinchi yo`l bilan hukm hosil qilinganda idrok qilish zarur bo`lgan narsalarning bevosita o`zi ifodalanadi. Ikkinchi yo`l bilan esa bevosita mulohaza yuritish yordami bilan hukm amalga oshiriladi.
Bir qancha hukmlarning mantiqiy bog`lanishi natijasida hosil bo`lgan yangi hukm insonning bilish faoliyatida alohida ahamiyatga ega. Xulosa chiqarish shunday tafakkur shaklidirki, bu shakl vositasi bilan biz ikki yoki undan ortiq hukmlardan yangi hukm hosil qilamiz.
Xulosa chiqarish uch turga bo`linadi: induktiv, deduktiv va analogiya.