5-mavzu: Uglevodlar va ularning tirik organizmdagi ahamiyati. Lipidlar

Oligosaxaridlar — 2 va 10 tagacha bo'lgan monosaxaridlar molekulasining 
qoldig'laridan tuzilgan, ular o'zaro glikozid bog‘lari orqali birikkan. Ularning 
molekulasida monosaxaridlar qoldiqlari saqlashiga ko‘ra disaxarid, trisaxarid (va 
hokazo) lar deb ataladi.
Disaxaridlar. Ikkita monosaxarid molekulasidan bir molekula suv ajralib 
chiqishi natijasida disaxarid hosil bo'ladi:
Saxaroza. 0 ‘simliklar olamida eng ko'p tarqalgan va ko'p uchraydigan 
disaxaridlardan biri saxaroza bo'lib, qand lavlagi shakar qamishda uchraydi. Saxaroza 
bir molekula glukoza va, fmktozaning glikozid bog‘i orqali birikishidan hosil bo‘ladi:
Laktoza. Laktoza sut tarkibida ko‘p uchraydi. Shuning uchun u sut shakari deb 
ham ataladi. Laktoza glukoza va galaktozadan tashkil topgan:

---

Maltoza. Undirilgan don shakari deb atalib, ikki molekula glukozadan tuzilgan: 
Polisaxaridlar
|*oIiKdxaridlar yuqori molekulali murakkab uglevodlar bo‘lib, HI
ihii
I
iik
molekulalari monosaxaridlarning juda ko‘p qoldig'idan Hi' llnini. Ular suvda 
erimaydi yoki kolloid eritma hosil qiladi. pitllmixiiridlar ta’msiz boladi va haqiqiy 
kristallar hosil qilmaydi.
It 1
1 
xil monosaxaridlardan tashkil topgan polisaxaridlar 
ipmoiHilisaxaridlar
deb ataladi. Agar polisaxaridlar tarkibida turli lllitiiosaxaridlar bo‘lsa, ular 
geteropolisaxaridlar
deb ataladi. I ii irmpolisaxaridlar tarkibida ba’zan 
aminokislotalar, yog‘lar, hi initial' uchraydi.
Qliyida polisaxaridlaming ayrim vakillari bilan tanishamiz. Kraxmal. Kraxmal 
o‘simliklarda eng ko‘p to‘planadigan va
• ill* muhim polisaxaridlardan hisoblanadi. Sholi va makkajo‘xorida 
1111
% nacha, 
bug‘doyda 60—70%, kartoshkada 
20
% gacha kraxmal Itii'lmli. Kraxmal fotosintez 
jarayonida hosil bo'ladi. Kraxmal ikki «II hirikmadan, ya’ni amiloza va 
amilopektindan tashkil topgan. I llnr lizik-kimyoviy xossalari bilan farq qiladi.
Amiloza issiq suvda yaxshi eriydi, uning molekular massasi 100(10 dan 100000 

---

gacha yetadi, tarkibida 0,03% gacha fosfor lio'kidi. Uning molekulasi glukopiranoza 
qoldig'laridan tashkil lil|)g(in bo‘lib, tarmoqlanmagan ipsimon zanjir hosil qilib 1,4 
bog‘ i m in I i bog‘langan.