5-mavzu: Uglevodlar va ularning tirik organizmdagi ahamiyati. Lipidlar

---

5-mavzu: Uglevodlar va ularning tirik organizmdagi ahamiyati. Lipidlar
 
Reja 
1. Uglevodlar haqida umumiy tushuncha 
2. Uglevodlarning guruhlanishi 
3. Uglevodlarning organizmdagi ahamiyati 
4. Lipidlar 
B arch a tirik o rg a n iz m la rn in g m u h im ta rk ib iy qism i uglcvodlardir. 
O dam organ va to ‘qim alarida uchraydigan jam i uglevodlarning yig‘indisi quruq 
tana og‘irligining 
2
% ini tashkil qiladi. 
0 
‘simliklarda uglevodlar fotosintez 
jarayonida quyosh nuri cncrgiyasi hisobiga C 0 
2
va suv m olekulalaridan hosil 
bo'ladi.
U glevodlar hayotiy jarayonlarda m uhim rol o‘ynaydigan liirikmalar — 
oqsillar, nuklein kislotalar va yog'lar hosil bo'lishida nlohida ahamiyatga ega. 
Uglevodlar odam va hayvon organizmida flsosan energetik funksiyani bajaradi. Shu 
bilan birga ular lnzilmalar hosil qilishda, himoya va retseptorlik vazifalarini o'tashda 
ham ishtirok etadi.
Uglevodlarning klassifikatsiyasi 
Uglevodlar kimyoviy tuzilishiga ko‘ra, ko‘p atom li spirtlam ing aldegidi yoki 
ketoni hisoblanadi. U lar turli xususiyatlarga ega: suvda eriydigan va suvda erim 
aydigan m oddalar, kichik va katta m olekular m assaga ega b o 'lg a n b irik m alar, 
qaytaru v ch ilik xususiyatiga ega b o ‘lgan va ega boMmagan birikm alar va hokazo.
Uglevodlar uchta asosiy guruhga bo'linadi: monosaxaridlar, oligosaxaridlar va 
polisaxaridlar:

---

 
Monosaxaridlar
 
M
Monosaxaridlar tarkibida keton (=C =0) va aldegid (—С )
X H guruhlari bilan 
bir qatorda spirtli (-oksi) guruhlar ham mavjud
Tarkibida aldegid guruhlari bo'lgan monosaxaridlar aldoza/ar, keto guruh b o ‘lgan 
m o n o sax arid lar keto za la r deb ataladi Monosaxaridlar tarkibidagi uglevod 
atomlarining soniga qarab far qiladi: uch uglerodli birikmalar — triozalar, to 'rt 
uglerodl birikmalar — tetrozalar, besh uglerodli birikmalar — pentozalar olti 
uglerodli birikmalar — geksozalar, yetti uglerodli birikmala — geptozalar deb 
ataladi.
Monosaxaridlar tarkibidagi karbonil guruhning joylashishig qarab ikki xil izomer, 
aldoza va ketoza izomerini hosil qiladi.

---

Monosaxaridlar molekulasida asimmetrik uglerod atomlari bor, u qutblangan 
nur sathini o‘ngga yoki chapga burish xususiyatiga ega bo‘lib, izomerlar hosil qiladi.
Eng oddiy monosaxarid glitserat aldegid molekulasida bitta asimmetrik 
uglerod atomi bo'lib, u ikkita, o‘ngga (+) va chapga (-) buruvchi izomer hosil qiladi: 
Monosaxaridlar ikki xil shaklda uchraydi: asiklik va siklik.
Monosaxaridlarning halqali shakllari tarkibidagi aldegid guruh bilan blron -OH 
guruh o‘rtasida hosil bo'ladigan yarim atsetal bog'lar Inliiyli vujudga keladi va ulari 
piran shaklini hosil qiladi:

---

Tabiatda uchraydigan monosaxaridlarning aksariyati piranoza shaklida bo‘lib, D-
qatorga mansub bo‘ladi.
Monosaxaridlarning bir qator hosilalari mavjud: bularga shakarlaming fosforli 
efiriari; aminoshakariar, dezoksishakarlar, shakar kislotalar va shakarli spirtlar kiradi.