5-tema: PedagogikalÍq sistemalardÍ sal

5-TEMA: PedagogikalÍq sistemalardÍ salÍstÍrÍw texnologiyasÍ hám izertlew basqÍshlarÍ
1. Salıstırmalı pedagogikalıq sistema: pedagogikanıń xalqaralıq, regionallıq, milliy tájiriybelerdi salıstırıwǵa baǵdarlaw.
2. Zaman hám mákan faktorlarına say pedagogikalıq sistemaları salıstırıw
3. Salıstırmalı pedagogikalıq sistemanı basqıshpa-basqısh xarakterde úyreniw.
Tayanısh túsinikler: Oqıw dástúrleri, arnawlı kurslar, kásipke baǵdarlawdaǵı mashqalalar, arnawlı mektepler ham ondaǵı intalı balalar menen islesiw usılları, bilimlendiriw haqqında nızam hám kadrlar tayarlawdıń milliy dásturi, kadrlar menen támiyinlew.
Watanımızdiń bilimlendiriwi keń kólemli jumıslardı ámelge asırıw sıyaqlı quramalı procesti basınan ótkermekte. Olardıń gózlegen maqseti mektep jumısın demokratlastiriw, onıń insanıylıq táreplerin rawajlandırıw sol tiykarda oqıw tárbiya jumısları mazmunın onıń forması hám usılın jańalaw hám rawajlandırıwdan ibarat. Bul wazıypalardı tabıslı sheshiwdiń áhmiyetli shártlerinen biri shet el mektebi hám pedagikası tájiriybelerine qatnasıp túpten ózgertiwden ibarat ekenin ómirdiń ózi kórsetpekte.
Bul tájiriybelerdi dıqqat penen úyreniw arqalı biz bilimlendiriw tarawında úlken ózgerisler bolıp atırǵan bir dáwirde bizde bilimlendiriw mazmunın jańalaw, onı basqarıw, jańa pedagogikalıq texnologiyanı (Jer júzilik YuNESKO shólkemi qabıl etken anıqlmaǵa muwapıq «pedagogikalıq texnologiya – adam hám texnika resursların, olardıń óz ara tásirin esapqa alǵan halda tálimdi optimallasıtırıw maqsetinde oqıtıw hám bilimdi ózlestiriw procesin tolıǵı menen anıqlaw, jaratıw hám qollanıwdıń sistemalıq metodı». Pedagogikalıq texnologiyaǵa bunnan tısqarı bir qansha pedagog ilimpazlar tárepinen berilgen anıqlamalar da bar. Máselen: pedagogikalıq texnologiya bul jeke adamdı (shaxstı) oqıtıw tárbiyalaw, hám qáliplestiriw nızamlıqların ózinde jámlegen hám nátiyjeni támiyinleytuǵın pedagogikalıq xızmet (N.Saydahmedov) yamasa «texnologiya» bul óz kúshin únemlew hám zárúrli nátiyjege erisiw imkanın beretuǵın muǵallimniń jeke adamǵa oqıwshılar toparına dál tásir etiw qurallarıniń sisteması (Yu.P.Azarov). ) mektep turmısına endiriwde ele de kemshilikler bar. Bilimlendiriw hám tárbiyada nátiyjeli islerdi ámelge asırıw talap etilip atırǵan házirgi dáwirde bolsa ilimiy texnika rawajı, jańa texnologiyaliq revolyuciya sharayatında nátiyjeli is kórsete alatuǵın jámiyet aǵzaların jetistirip beriw, jas áwladtı kásip ónerge baǵdarlawda mámleket xızmetin hám orta bilimlendiriwdiń kóp variantli ushınshi basqıshın endiriw, bilimlendiriw mazmunın jańalawda pedagogikalıq baylanıslardı qollaw, bilimlendiriwde belsendilik hám dóretiwshilikke keń jol beriw, onıń turaqlı dizimin jaratiw sıyaqlı shet el tájiriybelerin úyreniwde maqsetke muwapıq.
Usı temanı plan tiykarına kirgiziwden tiykarǵı maqset, mektepti rekonstrukciya qılıw, jańa pedagogikalıq texnologiyanı engiziw, bilimlendiriw, tárbiya jumısların mámlekette ózgerip turǵan jámiyetlik-ekonomikalıq ortalıqqa beyimlestiriw sıyaqlı baǵdarlardı keń jámiyetshilik bilimlendiriwdi basqarıw mekemeleri jumısshıları hám ata-analardı xabardar qılıwdan ibarat.
Rawajlanǵan sırt el mámleketleri bilimlendiriwdiń mámleket ishki siyasatına aktiv tásir etetuǵın process ekenin aytıp ótiw kerek. Sol sebebli de shet ellerde mektep zárúrshiligin ekonomikalıq támiyinlewge ajiratilatuǵın byudjet muǵdarı jıldan jılǵa asırıp barmaqta. Yaponlarda mektep jetiskenligi hám paraxatshiliǵı simvoli ǵana bolıp qalmay, ol insanlardı jaqsılaydı degen pikir isenimge aylanǵan. Bilimlendiriw haqqındaǵı qáwenderlik belgili siyasatshılardıń da hámme waqıt dıqqatında bolǵan. Sonıń ushın da AQShtıń burınǵı Prezidenti R.Reygandi, Ullı Britaniya Bas wáziri M.Techcherdi, Franciya Prezidenti F.Mitteranlardı mektep isleriniń belsendileri dep biykarǵa aytpaǵan. F.Mitteran mektepti jámiyetti háreketlentiriwshi kúsh dep esaplaǵan. Rawajlanǵan mámleketlerde (Germaniya da olardıń sanı  mińnan artıq) Franciya, AQSh, Yaponiyada, bilimlendiriw tárbiya teoriyası mashqalaları menen júzlep mámleket hám jeke shólkemler universitetler, pedagogikalıq izertlew orayları shuǵıllanbaqta. Olardıń háreketi bolsa xalıqaralıq oraylar, máselen, AQShta xalıqaralıq bilimlendiriw institutı beyimlestirip barmaqta. Kópshiliginiń háreketi oqıw dástúrin rawajlandırıw hám qayta qurıwǵa qaratılǵan. Pedagogikalıq izertlewlerdi ámelge asıratuǵın kóp sanlı ilimiy mekemeler islep turıptı. Oqıw dástúrlerin qayta kórip shıǵıw. Mektep dástúrlerin ózgertiw yaki tiykarǵı baǵıtta ekstensiv hám intensiv jol menen ámelge asırıladı. Birinshisinde oqıw waqtı sozıladı, oqıw materialları kólemi kóbeyttiriledi, ekinshisinde bolsa basqadan jańa dástúr jaratıladı. Bul orında ekinshi jol kópshilik qánigeler tárepinen maqul dep tabılǵan. -jılda Bas jańa bazis (oniń áhmiyeti sonda ingliz tili hám ádebiyati (tórt jıl), matematika (tórt jıl), tabiyiy bilimler (úsh jıl), siyasiy pánler (úsh jıl), kompyuter texnikası (yarim jıl) siyaqlılardan ibarat bes baǵıttaǵı májbúriy bilimlendiriw engizildi. Hár bir baǵdar óz náwbetinde bir neshe bólimge bólinedi. Mısalı, matematika, algebra, trigonometriya, is júrgiziw, kompyuter texnikasın qollawdan ibarat. Bárshe májbúriy predmetler quramına jańa kurslar kirgizildi. -jıldan baslap hámme joqarı basqısh kollejleriniń 0 payızı sol bes basqıshlı sistema tiykarında dástúrler menen is alıp barılmaqta. Nátiyje májbúriy tayarlıq boyınsha bilimlendiriw kólemi qısqardı, sonıń menen bir qatarda dástúr tereńlestirilip úyretiletuǵın kurslar esabınan tıǵızlastı. Tiykarında AQShta da orta mekteplerdi qayta kóriw baslanǵan edi. 0-jıllarda májbúriy bilimlendiriw kóleminiń qısqarıw procesinde jáne de tereńlestirildi. Hátte ayırım kolledjlerde bul tarawda úsh jańa ingliz tili hám ádebiyati, matematika, siyasiy bilimler basqıshları tiykarında jumıs alıp barılmaqta. Bilimlendiriwdiń basqa túrleri bolsa maslastiriw dáwirine shekem ámelge asırılatuǵın boldı. Amerikadaǵı kózge kóringen «Fouid Karnsgi» pedagogikalıq orayı bul dástúrdi XXI ásir dástúri dep bahalanbaqta. Oqıw dástúrlerin qayta qurıw procesi Batis Evropa mámleketlerinde de ámelge asırılmaqta. Misali, Ullı Britaniyada bilimlendiriw ministrliginiń máslahátlerine muwapıq oqıw rejesi hám dástúrin bilimlendiriw mekemeleriniń ózleri belgileydi. Sol másláhátlerge muwapıq 0 oqıw saatları oqıtılıwı shárt bolǵan yadro predmetler ingliz tili hám ádebiyatı, matematika, din sabaǵı, dene tárbiyasına ajıratıladı. Oqıw saatlarınıń basqa bólegi bolsa, oqıtılıwı shárt bolıp, saylap alınǵan predmetlerge (gumanitar, tabiyiy, matematik mazmundaǵı) ajıratıladı. 0-jıllardan baslap Ullı Britaniyada da AQShtaǵı sıyaqlı úyrenılıwı májbúriy bolǵan pánleri oqıw setkasınıń yadrosın iyeleytuǵın boldı. Qalǵan predmetlerdi saylap alıw oqıwshılar hám ata-analar ıqtıyarında bolǵan. Jańa duńyanıń pedagogikalıq ideyaları Franciya hám Germaniya bilimlendiriwine de sezilerli tásir etedi. Germaniya tolıqsız orta mekteplerinde tiykarǵı predmetler menen bir qatarda tańlap alınatuǵın ximiya, fizika, shet tilleri kirgizilgen oqıw dástúrleri de ámelge asırılıp atır. Bul oqıw dástúri barǵan sayın tolıqsız orta mektep sheńberinen shıǵıp, orta mektepler hám gimnaziyalardı da orap almaqta. Franciya baslawısh mekteplerinde bilimlendiriw mazmunı ana tili hám ádebiyatı hám matematikadan ibarat tiykarǵı tariyx, geografiya, tabiyǵıy pánler maǵlıwmatları hám jarısları procesinde balalardı ózin basqara alıw, bir-birin qollap quwatlaw, doslıq hám birlikti tárbiyalawǵa, tiykarınan, itibar qaratıladı. Solay etip, francuz mektepleriniń mektepke shekemgi hám baslawısh tálim basqıshında sawatxanlıqqa, oqıwshınıń óz kúshi, talantı hám múmkinshiligine isenim tárbiyalanadı. Bul basqıshta mektepte oqıwshınıń dáslepki basqıshta qay halda qabıl etilip alınıwınan tısqari onı mektep turmısında bas roldi oynawǵa eristiriwden ibarat.
Oqıwshılardı mekteptiń joqarı basqıshlarına puxta tayarlap beriwde baslawısh klass muǵallimleriniń juwapkershiligi júdá úlken. Bul juwapkershilikti Bilimlendiriw haqqındaǵı 1997-jıli Oliy májılisiniń 1X sessiyasinda Tálim tuwralı nızam hám Kadrlar tayarlawdıń milliy dásturi qabıl etildi. Kadrlar tayarlawdıń milliy dásturin islep shıǵıwdıń tiykarǵı sebeplerinen biri, respublikamızdıń demokratiyalıq hám huqıqıy mámleket hám ádil puxaralıq jámiyetlik qurıw jolınan izbe-iz ilgerlep baratirǵanlıǵı, mámleketlik jámiyetlik siyasatında shaxs mápin hám tálimniń birinshi dárejede turıw, milliy ózligimizdi ańlawdıń ósip barıwı, bay milliy mádeniy tariyxıy salt-dástúrlerimizge hám xalqımızdıń intelektual miyrasına hurmetiniń artıp baratırǵanliǵı bolıp esaplanadı. Jáne sol nárseni ayriqsha atap ótiwimiz kerek, keleshekte Ózbekstannıń duńya civilizaciyasınıń integraciyası, mámlekettiń duńyadaǵı ornı hám abrayınıń artıwı bolıp atırǵan ózgerislerdiń tezlik penen ámelge asırıwı lazimliǵı pedagogikalıq zárúrlik bolıp qaldı. Kadrlar tayarlawdıń milliy dástúrinde belgilengen barlıq ilajlar úsh basqıshta ámelge asırılıwı kórsetip berilgen yaǵniy: