5. Yadro reaksiyalar

Zomin tumani 25-maktab

Alimqulov Sirojiddin

5. Yadro reaksiyalar

Yadro reaksiyalar – atom yadrolarining elementar zarrachalar va bir-biri bilan o’zaro tasirlashishi natijasida o’zgarishidir.

Yadro reaksiyalarda massa va zaryadlar saqlanish qonuniga bo’ysunadi.

R A D I O A K T I V Z A R R A C H A L A R
B E L G I S I	N O M L A N I S H I	M A S S A S I	Z A R Y A D I
4 α 2	Alfa (Geliy - He)	4 g	+2
0 β 1	Betta	0 g	–1
1 P 1	Proton (Vodorod -H)	1 g	+1
2 D 1	Deyteriy	2 g	+1
3 T 1	Tritiy	3 g	+1
1 n 0	Neytron	1 g	0
0 ē 1	Elektron	0 g	–1
0 β 1	Pozitron	0 g	+1
0 γ 0	Gamma	0 g	0

Y A D R O V I Y R E A K S I Y A L A R
Yadroga birikish (qulash, bombardimon, nurlantirish, yog’dirish, ta’sir qilish, yutilish, qamrab olish)	Yadrodan ajralish (yemirilish, otilib chiqish, parchalanish, sochish,)
Bunda birikkan zarrachaning massa va zaryadlari yadroning massa va zaryadlariga qo’shiladi: 238 U + 4 α → 242 Pu ; 238 U + 1 n → 239 U 92 2 94 92 0 92 ;	Bunda ajrali chiqan zarrachaning massa va zaryadlari yadroning massa va zaryadlaridan ayiriladi: 238 U → 234 Th + 4 α ; 238 U + 4 α → 234 Th 92 90 2 92 2 90 ;
!!! ^0β va ^0ē uchun teskari amal 1 1 bajariladi ya’ni biriksa ayiriladi: ^237Np + ^0β ( ^0ē) → ^237U 93 1 1 92	!!! ^0β va ^0ē uchun teskari amal 1 1 bajariladi ya’ni ajralsa qo’shiladi: ^247Bk → ^247Np + ^0β ( ^0ē) 97 98 1 1

1. 
   Bir element atomidan ikkinchi element atomini A) 25 B) 27 C) 28 D) 29
   

olish mumkinmi?

12. ²²³ Fr  ²⁰³Tl  x  y

 . Ushbu yadro

87 81 

1. 
   qizdirib olish mumkin;
   
2. 
   kimyoviy reaksiyalar yordamida;
   
3. 
   yo’q; D) yadro reaksiyalari yordamida.
   

2. 
   Radioaktivlik jarayoni tenglamasida noma’lum zarrachani toping.
   

²²⁶ Ra²²² Rn  x

reaksiyasidagi x va y qiymatlarini ko’rsating.

А) 5,4 В) 7,4 С) 8,3 D) 6,3

13. 
    Ksenon ¹⁴⁰ Xe ning 4 ta  ^ va 4 ta  ^ hamda 1 ta elektronning yadroga qulashi natijasida qaysi element izotopi hosil bo’ladi?
    54
    
    

88 86

1. 
   ¹⁴⁰ Xe
   
2. 
   ¹⁴¹Cs
   
3. 
   ¹⁴⁰ Cs
   

_E) 140 _J

A) neytron B) neytron va proton

54 55

55 53

238

C) α-zarracha D) deyteriy

3. Quyidagi yadro reaksiyasida hosil bo’lgan mahsulotni aniqlang. ²³⁸U  4  2 ^  X
92


A) ²³⁰Th B) ²²⁶ Ra C) ²²² Rn D) ²¹⁸ Po
90

88

86

84


14. Uranning quyidagi izotopi U ikkita α – nuri tarqatsa uning yadro zaryadi va massasi qanday o’zgaradi?

1. 
   yadro zaryadi 4 taga kamayadi, massasi esa o’zgarmaydi.
   

4. ¹⁴ N  ⁴He ¹H  ?

yadro reaksiyasida qanday

2. 
   yadro zaryadi ham, massasi ham 4 taga ortadi.
   

7 2 1

element izotopi hosil bo’ladi?

A) ¹⁵O B) ¹⁶ O C) ¹⁷ O D) ¹⁸O
8

8

8

8


5. Izotop ²¹³ Po o’zidan α – zarrachalar
84

3. 
   yadro zaryadi 4 taga ortadi, massasi 8 taga kamayadi.
   
4. 
   yadro zaryadi 4 taga kamayadi, massasi 8 taga kamayadi.
   

chiqarganda qaysi elementning izotopi hosil

bo’ladi?

15.

238

92
U

dan 2 ta α va 3 ta  ^

zarrachalar ajralib

1. 
   ²⁰⁹ Pb
   82
   
   
2. 
   ²⁰⁹ Tl
   
3. 
   ²⁰³ Bi
   
4. 
   ²¹⁰ At
   

chiqsa, hosil bo’ladigan yangi elementning tartib raqami nechaga teng bo’ladi?

^{56 izotopi neytronlar bilan nurlantirilganda} A) 90 B) 91 C) 93 D) 94
81

83

85

Fe

4

26

6.

proton va yangi element izotopi hosil bo’ldi. Bu

16. Berilliy izotopi

⁹ Be bitta α–zarrachani yutib va

qaysi element izotopi?

neytron chiqarib, qanday elementning izotopiga

56 56
Mn

B)

Fe

A)

25 27

6

6

7

5

55 59

26 28
Fe

D)

Fe

C)

aylanadi?

7. 
   Quyidagi yadro reaksiyasida qaysi element
   

1. 
   ¹³С
   
2. 
   ¹²С
   
3. 
   ¹⁴ N
   
4. 
   ¹⁰ B
   

izotopi hosil bo’ladi? ²¹⁰Po  X  4  6 ^

A) ²²²Rn B) ²³²Th C) ¹⁹⁸Po D) ¹⁹⁴Pb

7. 
   ⁵⁶ Fe  X  ⁵⁶Mn ¹H reaksiyasida temir izotopi qanday zarracha bilan nurlantirilgan?
   26 25 1
   
   

A) neytron B)  ^ -zarracha

17. Yadro yemirilish reaksiyasi natijasida α - zarracha va yadro zaryadi 86, nisbiy atom massasi 222 bo’lgan element olingan bo’lsa, qaysi element parchalanganligini aniqlang.

A) ²⁰⁹ Po B) ²¹⁰ At C) ²²⁶ Ra D) ²³³ Fr
84 85 88 87

C) α - zarracha D) 2 ta α - zarracha

9. Quyidagi yadro reaksiyasida qanday zarracha

ajraladi? ²⁰⁹ Bi ⁴He²¹¹At  ...

18. 
    ²³⁸U izotopi yadrosi radioaktiv parchalanish natijasida ²²⁶Ra yadrosiga aylandi. Bu jarayonlarda qancha α – va qancha  ^ zarrachalar ajralgan?
    

83 2 85

1. 
   2α ва 3  ^ B) 3α ва 2  ^
   

A) neytron B) ikkita neytron

C) deyteriy D) pozitron
5


C) 4α ва 2  ^ D) 5α ва 4  ^

10. 
    Quyidagi radioaktiv izotop hosil bo’lish
    

19. ¹⁰ B

izotopini neytronlar oqimi bilan

reaksiyasida ¹⁴N  X ¹⁷O X

qatnashadigan

bombardimon qilganda geliy yadrosi ajralib

7 1 8 2

zarrachalar (X₁) va (X₂) turini aniqlang. .

1) proton; 2) α - zarracha;

3. 
   neytron; 4) elektron;
   

A) 1,2 B) 1,4 C) 2,3 D) 2,1

10. 
    Quyidagi ⁵² Cr  ¹n ¹H  A reaksiya natijasida
    

chiqqan bo’lsa, bunda yana qanday mahsulot hosil bo’ladi?

A) natriy B) ftor C) litiy D) berilliy

20. 
    Quyidagi yadro yemirilishida hosil bo’lgan A element atom yadrosining massasi nechaga teng?
    

24 0 1

²²⁶ Ra ^  X ^  Y ^  Z ^  A

hosil bo’lgan A element atomining yadrosida nechta neytron bor?

88

A) 218 B) 216 C) 222 D) 226

20. 
    Quyidagi o’zgarishda ²³⁸ Np ²³⁸ U  
    

qanday

3. 
   yadrodan α – zarrachaning ajralishida;
   

jarayon yuz beradi?

93 92

A) 1 B) 2 C) 1,4 D) 1,3

1. 
   α-parchalanish; B)  ^ - parchalanish;
   

C)  ^ – parchalanish; D) proton ajralishi

20. 
    ⁴⁰K izotopidan ⁴⁰Ca izotopi hosil bo’lishida qanday radioaktiv o’zgarish sodir bo’lishini aniqlang.
    

A)  ^ - chiqarish; B) α – chiqarish;

C)  ^ - chiqarish; D) yadroga elektron yutilishi

29. 
    Pozitron ajralib chiqadigan yadro jarayonlarini tanlang.
    

1. 
   neytronning protonga aylanishida;
   
2. 
   protonning neytronga aylanishida;
   
3. 
   protondan α – zarrachaning hosil bo’lishi;
   
4. 
   elektronning yadroga qulashida; A) 1 B) 4 C) 3,4 D) 2,3
   

29. 
    Qanday yadro o’zgarishlarida elementning tartib raqami bir birlikka ortadi?