5 Zat hám energiya almasiwi

Xlor hám brom.Xlor organizmde tiykarinan natriy xlorid duzi jaǵdayinda qabillanip, hám sol jaǵdayda organizmde tarqalǵanliǵi sebepli xlordiń zat almasiwi natriydiń zat almasiwi menen baylanisli boladi.Belgili bir muǵdarda xlor organizmde kalciyli, kaliyli hám magniyli xloridler jaġdayinda kletka hám biologiyalq suyiqliqlar quraminda tarqalǵan.Xloridler kóp muǵdarda teri quraminda hám az muǵdarda bulshiq et toqimalari,suyekte hám bawirda ushiraydi.

Xlor ionlari organizmde xlorid kislotasiniń islep shiǵariwin qollap quwatlaydi.Sebebi xlor jetispegende organizmde xlorid kislota payda boliwi kemeygenligi sezilgen.Bul bolsa óz náwbetinde asqazanda zatlardiń sińiriliwi hám tarqaliwina keri tásirin kórsetedi.Haywan aziqliǵiniń quramina as duzi qosip beriliwi organizmdi xlor menen támiynleydi.

Saw organizmde, haywan qani quraminda xloridler muǵdari 360-380 mg payizin quraydi.Olar qanniń osmatik basimin hámde organizmde suw muǵdariniń tarqaliwinda qatnasadi.

Brom bolsa qan quraminda 0,25 den 1,75 mg payizǵa jetken.Organizmde xlorǵa salistirǵanda bromniń muǵdari az, yaǵniy mińnan bir úlesine tuwra keledi.Ol tiykarinan miy hám gipofiz bezi toqimalari quraminda ushirasadi.

Iod hám ftor.Haywan organizminde iodtiń biologiyaliq roli qalqan tárizli bez aktivligi menen bekkem baylanisli.Sebebi oniń organizmdegi tiykarǵi muǵdari sol bez hám ol islep shiǵaratuǵin tiroksin,triyyodtironin hám diyodtirozin garmonlari quraminda tarqalǵan.Normal haywan organizminde 25-30 mg ǵa shekem iod bar ekenligi belgili.Oniń ¼ bólegi sol bez quraminda bar.Sebebi bez organizmdegi iod almasiwiniń tiykarǵi orayi.Quraminda 60-65% ge shekem iod elementin qurawshi tiroksin garmonida sol bezde sintezlenedi.

Organizmniń iodǵa bolǵan kúndelik talabi 150-200 mkg di quraydi.Organizmde bolsa iod tiykarinan duzlar formasinda bolip buyrek arqali sidik penen shiǵarilip jiberiledi.

Aziqliq quraminda iodtiń jetispewshiligi qalqan tárizli bez aktivligine kúshli tásir etip, zob keselligin keltirip shiǵaradi.Haywan organizmi iodti tiykarinan suw hám aziq penen qabil qiladi.Teńiz suwlari hám ápiwayi suwlar quraminda iodtińkoncentraciyasi biraz pás boliwina qaramastan, suw otlari hám baliqlarda iodtiń muǵdari kóp boladi.

Ftor xlor siyaqli haywan organizmine ishiletuǵin suw arqali kiredi.Suw quraminda oniń ortasha muǵdari 1l de 0,5-1,0 mg ǵa teń.Suw quraminda bolǵanliǵi sebepli ol organizmdegi barliq suyiqliqlar hám toqimalar quraminda ushiraydi, lekin kóp muǵdarda suyek hám tis quraminda(tis emalinda 130-150 mg) ushiraydi.Tis keselligi (karies) kóbinese aqiqliq quraminda ftor jetispewshiliginen kelip shiǵadi.

Suw aziqliq quraminda ftor narmadan artiq bolsa, organizmde fluroz dep ataliwshi kesellik payda boladi.Bul kesellik tis emali jaraqatlanip daqlar payda bolip, gidir- budir bolip qaladi.

Temir.Haywan organizminiń temirge bolǵan talabin tek awqatliq zatlar quraminan aladi.Jas mallarda kóbinese temir elementiniń jetispewshiligine ushiraydi, sebebi sút penen temir elementiniń ózlestiriliwi tez ósip atirǵan organizmge jeterli bolmawi múmkin.

Temir organizmde tiykarinan gemoglabin hám quraminda temir tutiwshi organikaliq birikpelerdiń sintezleniwi ushin sarplanadi, hám jetispegende birinshi náwbett anemiya(kem qannliq) keselligi júz beredi.Kópshilik awir metallar haywan organizminde júdá az bolip, mikro elementler sipatinda ushiraydi.Tek ǵana temir bulardan parqlnadi.Oniń tiykarǵi muǵdari(70-75%)i qanda yaǵniy gemoglabin quraminda boladi.Qalǵani bolsa ferritin, transferin, gemosiderin siyaqli awisiq zatlar hám ayirim fermentler quramina kiredi.

Ferritin – quraminda úsh balentli temir bolǵan quramali belok nukleoproteydler.Kóp muǵdarda talaq, bawir,suyek jiligi hám ishektiń jabisqaq perdeleri quraminda ushiraydi.Bulardiń quraminda ushiraytuńin temirdiń azǵana bólegi eki valentli temir formasinda ushiraydi.

Temosiderin- quraminda temiri bar reńli zat sipatinda bolip, temirdiń belok penen birikpesi.Tiykarinan gemoglabinniń tarqaliwi nátiyjesinde payda bolip, ol bawir hám talaq quraminda kóp.

Basqa mineral zatlarǵa qaraǵanda organizmge júdá az muǵdarda soriladi hám shiǵariladi.Normal jaǵdayda organizm sutkasina 2-3 mg ǵa shekem temir soriladi.Organizmniń temirge bolǵan talabi kóbinese oniń zat almasiw processinde(kereksiz zat sipatinda shiǵarilip jiberilmesten) qayta qayta qatnasiwi menen táminlenedi.

Haywan aziqliǵi quramindaǵi temirdiń kóp bólegi ishek diywallari arqali sorilmastan, dáret penen shiǵarip jiberiledi.Sebebi ishektiń shilimshiq perdesi tárepinen temirdiń soriliwin basqarip turadi.Organizmde ferritin zapasi azayǵanda hám kóp qan ketken jaǵdayda temirdiń soriliwi artip bariwi aniqlanǵan.Ishek perdeleri arqali qanǵa sorilǵan temirdiń muǵdarin hám háreket baǵdarin aniqlawda oniń izotopi Fe⁵⁹dan keń paydalaniladi.Sorilǵan temirdiń kóp bólegi birinshi náwbette jilikke baradi hám gemoglabinniń sintezleniwinde qatnasadi hámde qizil qan dánesheleriniń quraminda buzilmay uzaq múddetke saqlanip, organizmniń talabina qarap keyingi basqishlarda qatnasadi.

Mis.Haywanlarda mistiń muǵdari temirden 30 barabar az ushiraydi, ol tiykarinan organizmge aziqliq quraminan baradi.Ayirim jerlerde mistiń muǵdari az boliwi nátiyjesinde ot-shóp quraminda da az boladi.Uliwma mis júdá az bolsada barliq toqimalardiń quraminda ushiraydi.Mistiń muǵdari ózgeriwi organizmde ásirese qan payda boliw processine keri tásir etiwi múmkin.Ortasha esapta normal haywan organizmi sutkasina aziqliq penen 5-8 mg ǵa shekem mis qabillaydi.Organizmde mistiń eń kóp muǵdari bawirda(3-5 mg payiz) boladi.Siyir bawirinda -42mg/kg, eshkilerde-12mg/kg, tawiqta-15mg/kg, shoshqalarda-88mg/kg, úyrekte-525 mg/kg.Qan plazmasi hám basqa toqimalar quraminda 0,1 mg payizdi quraydi.

Haywan organizminde mis temirdiń aktivligin asiradi.Temirdiń toqimalardaǵi háreketi, oniń soriliwi,gemoglabinniń sintezleniwi hám mistiń aktivligine baylanisli.Lekin mistiń ózi gemoglabin quramina kirmeydi. Bunnan basqa mis organizmdegi kóp ǵana oksidlewshi fermentler( polifenoloksidaza, tirozinaza, askorbat kislota, oksidaza) quramina hámde qan plazmasi quraminda ushiraytuǵin birikpeler( ceruloplazmin, gemukupreyn) quramina kiredi.Bular beloktiń misli birikpeleri.

Uliwma alǵanda mis haywan organizminde qan payda boliwi hám antitelalar sintezleniw processlerinde qatnasadi.Mis haywan organizminen tiykarinan bawir arqali ót kislotasi menen ajiralip shiǵariladi.

Marganec.Bul element barliq haywanlardiń ásirese jas mallardiń normal tirishligi, ósiw hám rawajlaniwi ushin zárúr.Hámde ol organizmde qan payda boliw processin, erkek hám urǵashi mallardiń jinisiy aktivligin basqaradi.Ol kóp ǵana fermentlerdiń( fosfoglyukomutaza, enoloza) quramina kiredi. Hámde fosfofruktokinaza, arginaza, dipeptidaza, siltili fosfataza fermentleriniń aktivligin asiradi.

Organizmde bawir, buyrek hám miy quraminda kóp muǵdarda hámde suyek hám teri toqimalarinda az muǵdarda ushiraydi.Qanda oniń muǵdari 100ml de 15-20 mkg di quraydi.Qanda oniń muǵdari azaysa ásirese quslarda tez sezilip, ósiwden toqtaydi, suyek payda boliwi páseyedi hám kem qanliq payda bolip hár qiyli keselliklerge ushiraydi.

Normal organizm sutkasina hár bir kg qurǵaq aziqliq penen 40-50 mg marganec ózlestiriwi jetkilikli.Dene salmaǵiniń hár bir kg na15-30 mg marganec tuwra keliwi kerek.Jasil ósimlikler hám saban marganec ke bay.

Kobalt.Bul organizm ushin eń áhmiyetli elementlerdiń biri bolip turaqli jaǵdayda haywan aziqliǵiniń quraminda boliwi shárt, sebebi ol organizmde kóp ǵana biologiyalq waziypalardi orinlaydi.Transmetilleniw hám gemoglabinniń biosintezleniw reakciyalarin katalizlewshi enzimlerdiń kofermenti sipatinda vitamin B₁₂ quramina kiredi. Arginaza hám depeptidaza fermentleriniń aktivligine keri tásir kórsetedi.

Ot shóp quraminda kobalt jetispegende haywanlarda kem qanliq(anemiya) hám azip ketiw jaǵdaylari gúzetiledi, hám olardiń racionina kobalt duzlari qosip beriw nátiyjesinde dawalaǵan.Lekin kobaltti inekciya qiliw payda bermesligi aniqlanǵan.

Asqazan hám ishek mikroflorasi tárepinen vitamin B₁₂ niń sintezleniwi ushin kobalt zárúr.Kobalt organizmde tiykarinan bawir, talaq, buyrek, ókpe quraminda hám az muǵdarda bulshiq et toqimalari quraminda ushiraydi.Kobaltqa bolǵan ortasha sutkaliq talap haywan organizminiń salmaǵiniń 50-60kg mina 1-2mg tuwra keliwi aniqlanǵan.

Kúkirt.Bul haywan organizmindegi derlik barliq beloklardiń quraminda ushiraydi.Sonday aq jún,shax, tirnaq siyaqlilardiń beloklari bolsa kúkirtke biraz bay.Quraminda kúkirti bar kóp ǵana aminokislotalar organizmniń tirishligi ushin júdú zárúr bolǵan biologiyaliq aktiv zatlardiń sintezleniwi ushin jumsaladi.Soniń ushin haywan organizminiń kúkirtke bolǵan talabi oniń kúkirti bar aminokislotalarǵa bolǵan talabi menen esapqa alinadi.Organizmniń bul talabi haywan aziqliǵi quramindaǵi belokli zatlar menen toltiriladi.Ayirim jaǵdaylarda organizmdi kúkirtke bayitiw ushin racion quramina metionin aminokislotasinan qosiladi.Sebebi bul aminokislota basqa aminokislotalarǵa qaraǵanda kúkirtke biraz bay.
5.3. Uglevodlar almasiwi

Uglevodlar- ósimlik ham haywan organizmleri quramina kiretuǵin, uglerod vodorod hám kislorodtan dúzilgen birikpeler topari.Uglevodlar tábiyatda keń tarqalǵan organikaliq zatlar bolip ósimlikler denesiniń 70-80% in ,adam hám haywanlar organiminiń 2% in quraydi.Uglevodlar insan hám haywan organizminde muǵdari júdá az bolsada, úlken áhmiyetli funkciyalari orinlaydi.

Insan ham haywan organizminde beloklar siyaqli uglevodlar kletka shiresi quramina kiredi hám tiri organizm ushin áhmiyetli waziypani atqaradi, ásirese energiya deregi sipatinda xizmet qiladi.Yaǵniy 1g uglevod oksidlengende 4,1 g kkal energiya ajiralip shiǵadi.Sonday aq haywan organizminde maylar menen beloklardin aqirina deyin oksidleniwin támiynleydi,keri jaǵdayda oksidleniwi aqirina deyin barmay araliq ónim payda boliwi menen juwmaqlanadi.

Energetik funkciyasi-uglevodlar insan hám haywan organizmi ushin tiykarǵi energetik zat, sebebi organizmniń normal rawajlaniwi ushin talap etiletuġin energiyaniń 60% i uglevodlardiń organizmde tarqaliwinan payda boladi.Miydiń aktivligi ushin bolsa energiya deregi glyukoza esaplanadi.

Plastik funkciyasi-uglevodlar kletka membranasi, nukleyn kislotalar kofermentler.quramali beloklar, biriktiriwshi toqimalar quramina kiredi.

Qorǵaw funkciyasi-uglevodlarǵa bay silekey hám qizil óńesh asqazan, ishek, bronxlardiń ishki diywallariniń hár túrli mexanikaliq jaraqatlaniwinan,patogen bakteriyalar hám viruslar kiriwinen qorǵaydi.

Basqariw funkciyasi-awqat quramindaǵi quramali uglevodlarǵa tiyisli kletchatka isheklerdi mexanikaliq tásirlendiredi hám peristaltikani kúsheyttiredi.Soniń ushin ish qatiw gúzetilgende quraminda kletchatkasi kóp bolǵan awqatliq zatlardi jew usinis etiledi.

Spesifiklik funkciyasi-uglevodlardiń ayirim wakili qan gruppalariniń specifikligin táminlew: antitelalardiń payda boliwi nerv impulslarin ótkiziw siyaqli processlerde qatnasadi.

Awisiq aziqliq zatlar funkciyasi- kraxmal(ósimliklerde) hám glikogen(haywan hám insan organizminde) awisiq zatlar quramina kiredi.Olardan glikogen bawir hám bulshiq et toqimasinda toplanip,kerek bolġanda jumsaladi.

Organizm bir sutkada, quraminda 400-600g uglevod bar bolġan aziq –awqatti qabil qiliw kerek.Uglevodlar tiykarinan glyukoza hám oniń ónimlerinen dúzilgen.Bul organikaliq zatlardiń 1844 jili «uglevodlar» dep ataliwi Derpt( házirgi Tartu) universitetiniń professoro K.Shmidt ahqan. Uglevodlar uglerod hám suwdan dúzilgen hám uliwma formulasi C_n(H₂O)_M.Glyukozaniń emperik formulasi C₆H₁₂O₂bolip ol joqaridaǵi formulaǵa qoyilǵanda C₆(H₂O)₆) Jaǵdayǵa iye boladi.Biraq uglevod bolmaǵan ayirim organik zatlar, sonday aq laktat(sút kislotasi)-C₃H₆O₃) hám sirke kislotasi CH₃COOH uglevodlar qatarina kirmeydi.

Uglevolar dúzilisine qarap 3 toparġa bólinedi.

1. Monosaxaridler

2.Disaxaridler

3.Polisaxaridler

Monosaxaridler

Monosaxaridler taza halinda ápiwayi bir molekuladan dúzilgen, suwda jaqsi eriytuǵin, mazali dámli qatti kristall zat.Olar molekulasindaǵi uglerod atomlariniń sanina qarap triozalar,tetrozalar, pentozalar,geksozalar hám geptozalar dep ataladi.

Bulardin ishinde haywan organizminde keń tarqalǵanlari trioza,pentoza,ham geksozalar. Triozalar molekulasinda úsh uglerod atomin tutiwshi monosaxarid C₃H₆O₃ bolip haywan toqimalarinin quramindaǵi uglevodlardiń tarqaliwi hám úsh atomli spirt glicerinniń birlemshi ham ekilemshi spirt toparlarin oksidlew yaki degidrataciyalaw ónimi.
232 bet jaziw kerek

Bul birikpeler organizmde zatlar almasiw processinde ózlerinin aktivlengen formalarinda yaǵniy fosforli efirler(3- fosfoglicerin aldegid,fosfodigidroksiaceton) jaǵdayinda aktiv qatnasadi.

Pentozalar molekulasinda bes karbon atomin tutiwshi monosaxaridler C₅H₁₀O₅ bolip , riboza. Dezoksiriboza, arabnoza hám ksilozalar kiredi.Bulardan roboza,hám dezoksirobozalar haywan toqima kletkalariniń quramina, yaġniy pribonukleyn kislota(RNK) hám dezoksiribonnukleyn kislota(DNK)lardiń quramina kiredi.

233 bet

Geksoza molekulasinda alti uglerod atomin tytiwshi monosaxaridler(C₆H₁₂O₆) bolip olarǵa glyukoza,galaktoza, mannozalar ham fruktozalar kiredi. Bulardan fruktoza- ketospirtlerdi, qalǵanlari bolsa aldospirtlerdi quraydi.

234

Monosaxaridler tabiyatta tek aldegid keton formasinda bolip qalmay cikllik formada da ushirasadi.Cikllik forma monosaxaridler aldegid hám keto gruppalardiń molekulasindaǵi spirt topari menen óz ara tásirlesiwi nátiyjesinde payda boladi.

Bul waqitta glyukoza, galaktoza hám mannozalardiń birinshi uglerod atomi assimetrik uglerod atomina aylanadi hám poluacetil topar payda boladi.Bul topardaǵi vodorod hám gidroksil toparlar assimetrik uglerod atomina salistirǵanda tegisliktiń hár túrli tárepinde jaylasiwina qarap α- hám β -izomerler payda qiladi.

Poluacetil topardiń payda boliwi tawtomeriya processi tiykarinda ámelge asadi.Buni tómendegi monosaxaridler misalinda kóremiz.Glyukozalar furanoza hám piranoza tipindegi saqiynalar payda qildi.
235

Fruktozaniń birinshi uglerod atomi( birlemshi spirt topari bolǵanliǵi sebepli)tiykarinan furonoza tipindegi cikldi payda qiladi.

Pentozalardan riboza, tómendegishe fruanoza tipindeigi xalqani payda etedi

Monosaxaridler shárayatqa qarap oksidleniw qálpine keliw reaksiyalarina kirisiwi múmkin.Kushsiz oksidlewshiler tásirinde monosaxaridlerdiń aldegid funkcional toparlari oksidlenip, glyukon kislotasin hám kúshli oksidlewshiler tásirinde bolsa birlemshi spirt toparlari oksidlenip sheker kislotasin payda qiladi.

Geksozalar qálpine keliw reaksiyalarina kirisip glyukozadan spirt. Galaktozadan- dulcit. Mannozadan-monnit siyaqli spirtler payda boladi.Máselen glyukozadan kóp atomli spirtlerdiń wákili- sorbittiń payda boliwi múmkin.

237

Saxaroza qant láblebisi hám qant qamistiń shekeri.Ol ósimlik túyneklerinde, tamirlarinda paqallarinda tuxim hám miyweleriniń quraminda keń tarqalǵan.Saxarozaǵa kislota qosip joqari temperaturada qizdirilsa, ol tezde glyukoza hám fruktoza molekulalarina tarqaladi.Bul processti inversiya hádiysesi dep ataladi.

Laktoza- sút quramindaǵi eń ápiwayi qantli zat.Oniń qurami galaktopiranaza hám glyukopironoza molekulalariniń óz ara birigiwinen payda bolǵan. Galaktozaniń birinshi glyukozid gidroksili, glyukozaniń tórtinshi uglerod atomindaǵi gidroksil menen birigedi.Glyukozaniń glyukozid gidroksili bolsa molekulada ózgerissiz qaladi.

239

Maltoza- bul súmelek shekeri.Ol quramali shekerli zat kraxmaldiń gidrolizleniwi nátiyjesinde payda boladi.Molekulyar qurami eki molekula α glyukopironoza molekulalariniń óz ara birigiwinen dúzilgen.Payda boliwin tómendegi reakciyadan kóriw múmkin.

239
Maltozada hám glyukopironoza molekulalari óz ara 1,4- jaǵdayda birikkenlikleri sebepli, glyukopiranoza molekulalariniń birinde erkin glyukozid gidroksili saqlanip qaladi.Soniń ushin maltoza hám qaytariwshi disaxarid.

Polisaxaridler

Polisaxaridlerdiń tiykarǵi wákillerine kraxmal, glikogen( haywan kraxmali), insulin kiredi. Kletchatka- cellyuloza( cellyuloza. Latinsha cellyula- kletka sózinen alinǵan) uglevodlardi kórsetiw múmkin.Bulardiń molekulalari júz hám mińlap monosaxarid geksozalardiń qaldiqlari óz ara birigiwinen payda bolġan.Soniń ushin hám bular joqari molekulali birikpeler bolip. Olardiń uliwma qurami(C₆H₁₀O₅) formula menen belgilenedi.

Bular molekulasina birigip kelip atirǵan monosaxarid geksozalardiń túrine qarap eki toparǵa qarap eki toparǵa bólip, yaǵniy birdey geksozalardan dúzilgenligi gomopolisaxaridler. Túrli geksoza qaldiqlarinan payda bolǵan bolsa geteropolisaxaridler dep úyreniledi.

Kraxmal, glyukogen tek ǵana glyukozadan,insulin bolsa tek ǵana fruktozadan dúzilgenligi sebepli bular gomopolisaxaridlerdiń tiykarǵi wakilleri esaplanadi.

Kraxmal –α-D glyukopiranoza molekulalarinan dúzilgen joqari molekulali uglevod bolip ósimlikler ushin eń tiykarǵi aziqliq zat zapasi esaplanadi. Solay etip kraxmal biraz quramali dúziliske iye joqari molekulali birikpe bolip. Suwda eriw nátiyjesinde kolloid eritpeler payda qiladi.Olar fermentler yaki kislotalar tásirinde gidrolizlenip, aldin kraxmalǵa salistirǵanda biraz ápiwayi dúziliske iye bolǵan araliq birikpeler, dekstrinler payda qilip,aqirinda maltoza bolsa eki molekula glyukozaǵa tarqaladi.Dekstrinler iod tásirinde hár qiyli reń beriw qásiyetine iye.

Gliyukogen- bul haywan organizmi ushin awisiq uglevod bolip, organizmde tiykarinan glyukozadan sintezlenip bawirda (20%) hám bulshiq et toqimalarinda(4%) toplanadi.Ximiyaliq dúzilisi hám molekulyar salmaǵi jaǵinan amilopektinge jaqin bolǵan uglevod.Glyukogen molekulasinin dúzilisin sxematik jaǵdayda tómendegishe kórsetiw múmkin.

Glyukogen qurǵaq jaǵdayda aq amorf poroshok zat bolip, onin suwdaǵi eritpesi iod tásirinde qizil qońir reń beriw qásiyetine iye.Haywan organizminde fermentler tásirinde tez gidrolizlenip, aldin dekstrinler, maltoza hám glyukozaġa aylanadi, soń fosforillenip zat almasiw processinde qatnasadi.

Kletchatka (cellyuloza)-bul ósimlik kletkalari diywaliniń tiykarġi quramin dúziwshi polisaxarid.Oniń qurami bir neshe miń β-D-glyukopironoza molekula qaldiqlarinin bir biri menen(1-4) glyukozid baylanislar menen birikken.

Ósimliklerde cellyuloza turaqli gemicellyuloza, lignin,pektin siyaqli birikpeler menen aralaspa jaǵdayinda ushiraydi.Aǵashti joqari temperatura hám basim astinda siltiler ham kalciy bisulfat duzlari qatnasinda qayta islew nátiyjesinde taza talshiq halindaġi cellyuloza ajiralip shiǵadi.

Cellyuloza molekulasindaǵi β-D glyukopiranoza saqiynalari uzin shinjirlar óz ara vodorod baylanislar járdeminde birigip baylamlar payda qilip uzin talshiqlarǵa aylanip ketedi hám bekkemlik payda qiladi.

Paxta talshiǵiniń (95-98%), sabanniń (40-50%) in kletchatka quraydi.Taza kletchatka iyissiz, mazasiz talshiq tárizli dúziliske iye birikpe.Ol suwda, organikaliq eritkishte hám kislotalar tásirinde erimeydi.Ol tek Shveycar raektivi tásirinde (Cu(NH₃)₄)(OH₂) hám arnawli eritiwshilerde ǵana eriydi.

Kletchatka mineral kislotalr qatnasinda uzaq waqit qizdirilganda gidrolizlenip, dáslep amiloid birikpelerine , keyin disaxarid cellobiozaġa hám sońinan glyukozaġa deyin tarqaladi.

(C₆H₁₀O₅)_n→(C₆H₁₀O₅)_X→C₁₂H₂₂O₁₁→C₆H₁₂O₆

Cellyuloza Amiloid Cellobioza Glyukoza

Cellyuloza molekulasi kóp ǵana ximiyaliq birikpeler tásirine shidamli. Haywanlardin as sińiriw organlarindaǵi fermentler hám kletchatkani tarqata almaydi.As sińiriw organlarindaǵi jaylasqan mikroblardiń fermentleri ǵana cellyulozani tómen molekulali may kislotalarina( sirke, may, sut hamde propion siyaqli) hámde gaz jaǵdayindaǵi ápiwayi(vodorod, metan, karbonat angidrid siyaqli gazler) siyaqli birikpelerge tarqatadi.

Inulin – bul joqari molekulali polisaxarid bolip georgina, zemlyanika ǵoza siyaqli osimlikler tuyneginde keń tarqalǵan.Ósimlik ushin awisiq zat bolip, qurami β-fruktofuronoza molekulasi qaldiqlariniń óz ara 1,4 jaǵdayda biriktiriwshiden dúzilgen.Inulin jilli suwda jaqsi eriw hám spirt tásirinde tásirinde shókpege túsiriw qásiyetine iye. Kislotali ortaliqta gidroliz qilǵanda monosaxaridlerdiń eń ápiwayi wákili fruktozaǵa deyin tarqaliw qásiyetine iye.Molekulyar salmaǵi 5000-6000 ǵa deyin boldai.Iod tásirinde reń bermeydi.

Geteropolisaxaridler

Bular joqari molekulali uglevodlar bolip, quramali hár túrli monosaxrid hám oniń tuwindilarinan dúzilgen.Olardiń molekulasina azot tiykarlari hám organik kislotalar birigedi.Geteropolisaxaridlerdiń tiykarǵi wákili mukopolisaxaridler. Mukopolisaxaridler beloklar menen bekkem birikken polisaxaridler bolip tabiladi. Bulardiń molekulasinda geksizamin, glyukuron kislotalar, hár túrli geksoza qaldiqlari, sulfat hám sirke kislotalar da ushirasadi.

Haywan organizmlerinde olar tiykarinan birlestiriwshi toqima hám kletkalar quramina kiredi.Mukopolisaxaridlerdiń eritpeleri jumsaq shilimshiq zatqa aylanadi.( latinsha-muscoz-shilimshiq mánisin ańlatadi). Hár qiyli bezler tárepinen islep shiǵilatuǵin shire hám silekey quraminda mukopolisaxaridler ushiraydi.

Gialuron kislota-mukopolisaxaridlerdiń tábiyatda júdá keń tarqalǵan oniń molekulasi bir qansha glyukuron kislotasiniń qaldiqlarinan hámde acetilglyukozaminnen dúzilgen. Bul kislota hám joqari molekulali birikpe bolǵanliǵi sebepli aniq bir dúzilis formulasi joq. Lekin molekulaniń bir bólegi tómendegishe kórsetiw múmkin.

247bet

Haywan organizminde bul kislotaniń biologiyaliq áhmiyeti,biriktiriwshi toqima hám kletkalar arasinda cementlewshi, bir- birine jabistiriwshi zat waziypasin óteydi.Organizmge záhárler tásir qilǵanda toqima arqali ótiwge qarsiliq qiladi.Bul kislota organiznde birlestiriwshi toqimalar quraminda, bakterial kletkalar quraminda kóp muǵdarda ushirasadi.

Xondriatinsulfat kislota hám joqari molekulali birikpe bolip. Oniń quramina galaktozamin, glyukuron kislota.sirke kislota hám sulfat kislotasi ushirawi oni gidroliz nátiyjesinde aniqlanǵan.Bul kislota gialuron kislotasina uqsas birlestiriwshi toqima, shemirshekler, arteriya hám traxeyalardiń diywallari hámde teri quraminda kóp ushirasatuǵin quramali dúziliske iye bolǵan polisaxaridler.

Geparin - Mukopolisaxaridler arasinda eń ápiwayisi bolip,ol toqimalarda belokli zatlar, ferment hámde uglevodlar menen kompleks birikken halda ushirasadi.Ol toliq gidrolizlengende gialluron kislota,glyukozamin, acetat hám sulfat kislota payda qiladi.Geparin quramindaǵi sulfat kislotasiniń qaldiǵi tek ǵana gidroksil funkcional toparina birigip qalmay,sulfamin halinda aminogruppaǵa birigip turǵan boladi.Geparin haywan organizminiń hár túrli toqima hám organlariniń quraminda ushirasadi.Ásirese bawir geparinge bay organ esaplanadi.

Geparin qanniń tamirlarda toplanip qaliwina tosqinliq qiladi.Medicinada qan quyiwda stabillewshi zat sipatinda keń qollaniladi.

Uglevodlardiń asqazan ihek jollarinda monosaxaridlerge shekem tarqaliwi hám sińiriliwi

Haywan organizminiń awqatlanatuǵin aziqliq zatlariniń tiukarǵi bólegi uglevodlardan dúzilgen.Bular poli,di hám monosaxaridlerden dúzilgen.Lekin soǵan qaramastan haywan organizminde uglevodlardiń procent muǵdari júdá az, yaǵniy 1,5-2% quraydi.Organizmde uglevodlardiń muǵdari az boliwina qaramastan. Organizm ushin kerek bolǵan energiyaniń tiykarǵi bólegin 50-60% uglevodlardiń oksidleniwleri nátiyjesinde payda boladi.

Aziqliq quramindaǵi di hám polisaxardler as sińiriw organlarinda fermentler tásirinde monosaxaridlerge shekem gidrolizlenedi hám qanǵa tek glyukoza formasinda soriladi.Bir hám kóp kamerali haywanlarda uglevodlardiń sińiriliwi hám soriliwi bir- birinen parq qiladi.

Bir hám kóp kamerali haywanlarda aziqliq quramindaǵi uglevodlardiń sińiriliwi awiz bosliǵinda yaǵniy silekey quramindaǵi amilaza hám maltoza fermentleriniń tásirinde baslanadi.Silekey quramindaǵi amilaza hám maltoza fermentleriniń aralaspasi ptialin dep ataladi.Uglevodlardiń awiz bosliǵinda sińiriliwi uzaq dawam etpeydi, sebebi awqat awiz bosliǵinda az waqit saqlanip. Keyin tezde silekey menen birgelikte asqazan ishek jollarina ótkizip jiberiledi.

Silekey quraminda úsh túrli,yaǵniy α,β hám γ jaǵdayindaǵi amilaza ushiraydi.Fermentlerdiń tásirinde aziqliq quramindaġi kraxmaldiń bir bólegi maltozaǵa shekem gidrolizlenedi.Maltoza maltaza fermentiniń tásirinde glyukozaġa aylanadi. Amilaza maltaza

Kraxmal → Maltoza → Glyukoza

+ H₂O + H₂O

Kraxmal molekulasi biraz quramali dúziliske iye bolġanliǵi, yaǵniy amilaza hám amilopektinnen dúzilgenligi sebepli amilaza kraxmaldi toliq gidrolizley almaydi.Aziqliq quramindaġi uglevodlar awiz bosliġinan qizil óńesh arqali asqazanġa ótedi.Bul jerde amilaza hám maltaza fermentleriniń tásiri joġaladi.Sebebi bul jerde ortaliq kislotali, yaġniy pH =1,5-2 ge teń .Uglevodlar asqazanda hesh qanday ózgeriske ushiramaydi, bul jerde uglevodlardi tarqatiwshi ferment joq.

Asqazanniń ózgerisine ushiramaġan uglevodlar 12 barmaqli ishekke ótedi hám bul jerde barliq quramali dúziliske iye bolǵan uglevodlar asqazan asti bezi shiresi quramindaǵi fermentler tásirinde bóleklerge bólinedi.

Awil xojaliq haywanlariniń aziqlaniwinda áhmiyetli bolǵan kletchatka(cellyuloza) haywan organizi asqazan- ishek jollari(shireleriniń) fermentleri tásirinde tarqalmaydi. Buniń tiykarǵi sebepleri, birinshiden bir kamerali haywanlardiń sińiriwshi fermentleri quraminda kletchatkani tarqatiwshi cellyuloza fermenti joq, ekinshiden bul polisaxarid quraminda glyukoza molekulalari bir- biri menen glyukozid baylanislari menen emes glyukozid baylanislari járdeminde birikken boladi.

Kletchatka quramindaǵi bunday glyukozid baylanislar tek ǵana kóp qarinli haywanlardiń úlken qarnindaġi mikro organizmler tárepinen islep shiǵilatuǵin fermentler tásirinde tarqaliwi múmkin.

Guyis qaytariwshi haywanlarda kletchatkaniń tarqaliwina bir neshe faktorlar tásir qiladi.Osimlik kletkalarinda lignin zati payda boladi.Bul zat gúyis qaytariwshi haywanlardiń as sińiriw oranlarinda tarqalmaydi.Jas ósimlikleriniń quraminda lignin zati az boladi.Soniń ushin bunday kletchatkalar toliq tarqalmaydi.

Awqatqa kobalt, temir, magniy hám mis siyaqli mikroelementlerdi qosiw kletchatkaniń sińiriliwin kúsheyttiriliwi aniqlanġan.Sol sebepli úlken qarindaġi mikroblar ushin normal jaġday turaqli awqat quramina jeńil sińiwshi uglevodlar, azotli zatlar hám mikroelementler qosip beriliwi kletchatkaniń quramin tarqatiwġa járdem beredi.

Kóp qarinli haywanlarda uglevodlar sińiwiniń ózine tán qásiyeti bolip, olarda di hám polisaxaridler,ásirese kletchatka úlken qarinda jasawshi mikroorganizmdegi fermentler tásirinde monosaxaridlerge shekem gidrolizlenedi.

Payda bolġan monosaxaridler úlken qarindaǵi mikro organizm fermentleri tásirinde kislotali ashiwǵa ushiraydi.Glyukoza ashiwi nátiyjesinde hár túrli organikaliq kislotalar: sirke, propion, sút, may valerian, yantar hám kapron kislotalari payda boladi,hám bul kislotalardiń hámmesi organizmge sorilip, tek uglevodlardiń ashiwi nátiyjesinde payda bolatuġin korbanat angidrid metan hám vodorod gazlari ajiralip shiǵadi.

Glyukozadan sút hám ushiwshi may kislotalardiń payda boliwin tómendegi reaksiyada kóriwimizge boladi.

C₆H₁₂O₆→2CH₃-CHOH-COOH

Glyukoza Sút kislota

Payda bolǵan sút kislotasi mikroorganizm fermentleri tásirinde prapion kislotasina aylanadi.

3CH₃-CHOH-COOH→2CH₃-CH₂-COOH+CH₃-COOH+H₂O+CO₂

Sirke kislota

Glyukozadan may kislotasida payda boladi.

2C₆H₁₂O₆+2CO₂→CH₃-CH₂-CH₂-COOH+2CH₃-COOH+4CO₂+6H₂

Bul eki reakciyaniń aqirǵi ónimi sipatinda sirke kislotasi payda boladi.Bir sutkada qaramallardiń úlken qarninda 3-3,5 l ge deyin ushiwshi may kislotalar payda boliwi múmkin.Lekin soǵan qaramastan,úlken qarinda aralaspa ortaliǵi Ph=6,7-6,8 den aspaydi, sebebi úlken qarinǵa silekey menen birge 350-400 ge shekem K hám Na diń karbonat hám bikarbonat duzlari boladi.Bul duzlar ushiwshi duzlar menen reakciyaǵa kirisip qarinda Ph tiń turaqli boliwin támiynleydi.Qanǵa sińgen sirke kislotalarinan tiykarinan may quramina kiriwshi may kislotalar sintezlenedi.Qanǵa sorilgan propion kislotasi bolsa haywan organizminde glyukoza sintezlewine qatnasadi.

Uliwma gúyis qaytariwshi haywanlar ushin ushiwshi may kislotalardiń payda boliwi úlken áhmiyetke iye, sebebi olar haywan organizmi ushin tiykarġi tiykarǵi energiya deregi bolip xizmet qiladi.