5 Zat hám energiya almasiwi

Uglevodlardiń tarqaliwi, ónimlerdiń soriliwi

Aziq quramindaǵi di hám polisaxaridlerdiń gidrolizleniwi nátiyjesinde taza jaǵdaydaǵi monosaxaridlerden asqazan ishek jollarinda glyukoza, fruktoza, mannoza hám galaktozalar payda boladi.Uliwma quramali qant tarizli zatlar(saxaroza,maltoza,laktoza,kraxmal,cellyuloza) niń qant tárizli zatlarǵa shekem tarqaliwinan keyin olardiń soriliwi ushin imkaniyat jaratadi.Payda bolǵan ápiwayi qant tárizli zatlar asqazan ishek jollarinda soriliw tezligi birdey emes.Olardan fruktoza, galaktoza hám mannozalar ishek diywallarinan soriliw aldinan fosforli birikpeler payda qilip, ishek diywallarinan sińirilip atirǵanda olar glyukozaġa izomerizaciyalanadi hám ishek vorsinkalardıń kapillyarlari arqali tek glyukoza halatinda ǵana qan tamirlari sistemasina sińip, qan aǵimi menen birge birinshi náwbette bawirda boladi.

Máselen, fruktozaniń glyukozaġa ótiwin tómendegishe kórsetiwge boladi. Bul processte ATF(adenozintrifosfat-fosfat) hám geksokinaza,izomeraza hámde fosfataza fermentleri qatnasadi.
253bet

Bawir hám bulshiq et toqimalarinda, ayirim quramali fermentlerdiń qatnasinda fruktozaniń úlken tezlik penen glyukozaǵa aylaniwi múmkin ekenligi aniqlanǵan.Ishek diywallarinda galaktozaniń glyukozaǵa aylaniwi usi basqishta ótip, onda ATF,UDF galaktokinaza hám fosfataza fermentleri qatnasadi.Uliwma monosaxaridler ápiwayi diffuziya hádiysesi nátiyjesinde ǵana emes,sińiriw organlarindaǵi silekey perde kletkalariniń aktiv islewi nátiyjesinde soriladi.

Qan quramindaġi qant muġdariniń ózgeriwi

Glyukoza- qanniń turaqli quramindaǵi bólegi esaplanadi.Qan quramindaǵi glyukoza muġdariniń turaqli normada saqlaniwi haywan organizmi normal jaġdayda boliwin hám onnan hár túrli fiziologiyaliq processlerdiń tuwri baġdarda boliwin támiynleydi.

Asqazan ishek jollarinda uglevodlardiń tarqaliwi nátiyjesinde payda bolǵan monosaxaridlerdiń(glyukoza) ishek vorsinkalari kapilyar darwaza venasindaǵi muǵdari ózgerip turadi.Awqat waqitinda awqat jep bolǵannan soń venadaǵi qan quraminda glyukoza muǵdari aldinǵiǵa qaraǵanda biraz joqari boladi.Buyrek venasi qani quraminda bolsa biraz az boladi.Bul ishek diywallari arqali sorilgan glyukoza birinshi náwbette darwaza venasina ótedi.

Organizmde toqimalar tárepinen glyukozaniń waqti menen kelip túsiwine qaramastan, har túrli awil xojaliq haywanlari qanniń quraminda glyukozaniń muǵdari turaqli, yaġniy 100ml qanda 80mg% den 120mg% átirapinda boladi.Suwiq qanli haywanlardiń qaninda bolsa biraz az boladi.Qandaġi toqimalar qabillanǵan glyukozanin ornin bawirdan qanǵa ótip atirġan glyukoza qaplap turadi.Soniń ushinda qan quramindaǵi glyukoza muǵdari turaqli saqlanip turadi.Bul jaǵdayda bawirdiń roli úlken ekenligin kóriwimizge boladi.Bawiri alip taslanǵan mallar qanindaġi glyukozaniń muǵdari kemeyip ketip, awir kesellikke ushiraydi.

Qan quramindaǵi qant muǵdariniń normada saqlaniwi orayliq nerv sistemasi garmonal arqali basqaradi.Organizmdegi hár túrli toqima kletkalarinda qantqa mútájlik sezilgende orayliq nerv sistemasina impulslar kele baslaydi.Orayliq nerv sistemasinda júzege keletuǵin qozġalis arqa miydegi nerv jollari arqali tez tarqalip,simpatik nerv sistemasi boylap bawirǵa jetip keledi.Nerv sistemasiniń qozǵalisi nátiyjesinde bawirdaǵi glikokogenniń bir bólegi glyukozaǵa shekem tarqalip, qanǵa óte baslaydi.Nátiyjede qandaǵi glyukozaniń muǵdari artip tiyisli toqima kletkalardiń qantqa bolġan mútájligin qandiradi.

Endokrin, yaǵniy ishki sekreciya bezleri tárepinen islep shiġilip,uglevodlar almasiwin aktivlestiretuǵin garmonlardan adrenalin,insulin, glyukogen gipofiz bezleri hám tiroksin garmonlari kiredi.

Buyrek ústi beziniń orayliq qabatinda islep shiǵarilatuġin adrenalin garmoni qan arqali bawirġa barip, onda glyukogenniń tarqaliwin kúsheyttiredi.Orayliq nerv sistemasiniń kúshli qozǵaliwi, qanġa kóp muǵdarda adrenalin qosiliwina alip keledi.Bul óz náwbetinde qanda glyukoza muǵdariniń artiwina sebepshi boladi.

Bawirda glyukogenniń tarqaliw funkciyasi ózgerisi nátiyjesinde qanda glyukoza muǵdariniń artiwina giperglikemiya dep, qant muǵdariniń azayip ketiwi

Bolsa gipoglikemiya dep ataladi.

Haywan organizminde uglevodlar almasiwi hám tarqaliwinda asqazan asti beziniń aktivliginiń, yaġniy onda islep shiġilatuġin insulin hám glyukogen garmonlariniń áhmiyeti júdá úlken.Insulin uglevodlar almasiwina hár túrli tásir kórsetedi.Insulin jetispey qalġanda qanda glyukoza muġdari normadan asip ketedi.(giperglikemiya) hámde sidikke qant muġdari óte baslap(glyukozuriya) «Qantli diabet» keselligi payda boladi.Organizmge insulin garmoni artiqsha jiberilgende, qandaġi glyukoza muġdari keskin kemeyip ketip gipoglikemiya júz beredi.

Glyukogen garmoni bolsa glyukogenniń bawirda tarqliwin kúsheyttiredi, yaǵniy giperglikemiyani júzege keltiredi.Tásiri insulin tásirine qarama qarsi bolip, adrenalinge uqsas bawirdaġi aktiv bolmaġan fosforilazani aktiv fosforilazaǵa aylandiriwina járdem beredi.

Uglevodlar almasiwinda bawirdiń roli

Asqazan ishek jollarinda ishek vorsinkasiniń kapilyarlari arqali qanġa sorilġan monosaxaridler(glyukoza) qanniń baġdari menen dáslep bawirġa baradi hám onda tiyisli ózgerislerge ushiraydi.Bawir uglevodlardiń zat almasiw processinde qatnasatuǵin eń áhmiyetli organlardiń biri.Ol glyukozadan glyukogenniń sintezleniw processin támiynleydi.

Bawir quramindaǵi glyukogenniń muġdari aziqliqtiń muǵdari hám awqatlaniw rejimine baylanisli.Bawirda sút kislotasi, glicerin, hár túrli aminokislotalar(alanin,tirozin,fenilalanin, serin, cisteyn, valin, izoleycin, arginin, asporagin hám glyutamin kislotalari siyaqlilar) glyukogen sintezleniwinde qatnasadi.Demek awqatliq quraminda belokli zatlardiń jeterli boliwi hám olardiń tarqaliw ónimleri bawirda glyukogen sintezleniwinen boladi.Lekin soġan qaramastan bawirdaġi glyukogenniń tiykarġi bólegi qan quramindaġi glyukozadan sintezlenedi.Bawirda ózgeriske ushiramaġan glyukozaniń bir bólegi úlken qan aylaniw sheńberine túsip, barliq kletkalarġa tarqaladi hám oksidleniw processi joġalip, organizm ushin sarplanatuġin energiyaġa aylanadi.

Pirouzum kislotasiniń oksidlenip ATF hám sút kislotasina aylaniwina hám olardan glyukogenniń sintezleniw processi de bawirda bolip ótedi.

Organizmniń fiziologiyaliq jaġdayi hámde toqima hám klrtkalardiń glyukozaġa bolġan talabina qarap bawirda awisiq glyukoza muġdarinda toplanip turġan glyukogen qaytadan glyukozaġa tarqaladi. Bul tek ġana bawirda bolatuġin arnawli fermentler qatnasinda ámelge asadi.Soniń ushin bawir waqti waqti menen qandi glyukoza menen táminlep turiwshi organ esaplanadi.Basqa organlar bolsa óz náwbetinde qandaġi glyukoza esabinan táminlenip turadi.

Uglevodlardiń anoerob hám aerob shárayatinda oksidleniwi

Awil xojaliq haywanlariniń aziqliqlariniń tiykarǵi bólegi(ortasha 70-80%) uglevodlardi quraydi.Bizge belgili uglevodlar ximiyaliq quramina qarap úsh toparǵa bólinedi Monosaxarid di hám polisaxaridlerge bólinedi.Monosaxaridlerdin eń ápiwayi wákili glyukoza jildiń jaz hám gúz pasilinda júdá az muǵdarda miywe hám paliz eginleri arqali qabillanip turadi.Qabillanip turġan monosaxaridler sińiriw organlarinda hesh qanday ózgeriske ushiramay jińishke ishek diywallari arqali qanġa soriladi.

Disaxaridlerden saxaroza hám laktoza adam hám haywan aziqliǵiniń belgili bir bólegin quraydi.Saxarozani haywanlar(kóbinese qara mallar) láblebi arqali qabillaydi.Láblebi quraminda 9-10% átirakpinda saxaroza boladi.Laktozani bolsa haywan balalari óz ana sútleri arqali dáslepki kúnlerinde qabillaydi(siyir sútinde

5-7%)laktoza boladi.Qabillanġan saxaroza on eki barmaqli ishek shiresindegi saxaroza fermenti tásirinde glyukoza hám fruktozalarġa tarqaladi.

C₁₂H₂₂O₁₁+H₂O → C₆H₁₂O₆+C₆H₁₂O₆

Al laktoza bolsa laktoza fermenti tásirinde galaktoza hám glyukozalarġa tarqaladi.

Aziqliq ónimlerinen qanġa sińgen glyukoza qan aǵimi menen barliq kletka hám toqimalarġa tarqalip ol jerde kislorodsiz( anaerob) ortaliqta hámde kislorodli(aerob) ortaliqta oksidleniw processine ushirap CO₂ hám H₂O shekem tarqaladi.Bul waqitta kóp muġdarda energiya ajiralip shiġip, sol organizmniń talabi ushun jumsaladi.Barliq adam hám haywan qanlari quraminda glyukoza muġdari turaqli boladi.Máselen qaramal hám qoy siyaqli haywanlardiń qaninda Xegedorn- Iensen usili boyinsha 50-60% O-Tolyidin usili boyinsha 3,9-4,5 m mol/l glyukoza boladi.Qan quramindaġi artiqsha glyukozalar orayliq nerv sistemasi basqariwi astinda insulin garmoni tásirinde toqimalarġa ótkizilip turadi.Qandaġi glyukozaniń toqimalarġa ótip turiwi organizmlerdiń jaǵdayina da baylanisli boladi.Eger organizm qorqinishqa túsiw, stress jaġdayda bolǵanda, buyrek ústi beziniń orayliq bólimi garmoni adrenalin biraz kóbirek payda boliwi sebepli glyukozaniń ózlestiriliwi qiyinlasadi, hám bawir hám bulshiq et toqimalarindaǵi glyukogen qaytadan glyukozaġa tarqala baslaydi.Nátiujede qan quraminda glyukoza muǵdari kóbeye baslaydi.Stress jaǵdayinda uzaq múddet( bir neshe kún, ay,jillap) dawam etiwi qan quramindaǵi glyukozaniń kóbeyip bariwi nátiyjesinde glyukoza sidik penen ajiralip shiǵa baslaydi.Glyukozaniń sidik penen ajiralip shiǵiwi glyukozuriya yaki qant kesseligi dep ataydi.

Saw organizmler qanindaǵi artiqsha glyukozalar toqimaǵa ótkennen soń olar organizmniń talabina say sarp boladi, yaǵniy kereksiz bólegi bawir hám bulshiq etlerde glyukogenge aylana baslaydi.Solay etip organizm toqimalarinda uglevodlardiń( glyukozaniń) tarqaliwi ishekten qanġa ótken glyukozadan baslaniwi múmkin yaki bawir, bulshiq etler siyaqli toqimalardaǵi glyukogenniń .qaytadan glyukozaġa tarqaliwinan baslaniwi múmkin.

Anaerob oksidleniw glyukoza molekulasinan baslansa glyukoliz, egerde glikogen molekulasinan baslansa, glikogenoliz dep ataladi.Glikoliz processinde glyukoza molekulasi ATF penen reaksiyaġa kirisiwi nátiyjesinde ADF hám glyukoza -6- fosfat molekulasin payda qiladi.Bul fosfoizomeraza fermentiniń tásirinde glyukoza -1 fosfatqa aylanadi.Oksidleniwdiń keyingi basqishlari bolsa sol glikogenolizdegi glyukoza -1-fosfattiń oksidleniw siyaqli dawam etedi.

Anaerob oksidleniwdegi glikogenolizdiń 1-basqishta glikogen fosforilaza fermentiniń tásirinde fosfor kislotasi menen birigip glyukoza-1-fosfat payda qiladi.Keyin ol glyukofosfoizomeraza fermentiniń tásirinde glyukoza -6- fosfatqa ótedi.Bul bolsa óz náwbetinde oksiizomeraza fermentiniń tásirinde fruktoza -6- fosfatqa aylanip,glikogenolizdiń birinshi basqishi tamamlanadi.Bul processti sxematik jaġdayinda tómendegishe koriwimizge boladi.

262 bet

Sxematik reakciyada payda bolġan araliq ónimlerdiń dúzilis formulalari tómendegishe.

263 bet

Glikogenolizdiń ekinshi basqishinda joqarida payda bolġan fruktoza- 6-fosfat ATF penen reakciyaġa kirisip, ADF hám fruktoza 1-6 difosfatqa aylanadi.

Bul bolsa aldolaza fermentiniń tásirinde glicerin aldegidiniń -3-fosfati hám dioksiaceton fosfatmolekulalarina tarqaladi.Izomeraza fermentiniń tásirinde payda bolġan dioksiaceton fosfat molekulasi hám glicerin aldegidiniń 3-fosfatina aylanadi.Bul frocess tómendegishe kórsetiw múmkin.Formulada berilgen P- háribi fosfat kislota qaldiġi.

263

Payda bolġan araliq ónimlerdiń dúzilisi formulalari tómendegishe. 264

Glikogenolizdiń 3 basqishinda joqarida payda bolġan glicerin aldegidiniń 3- fosfati kodegidraza fermenti tásirinde fosfor kislotasi menen reakciyaġa kirisip. 1,3 difosfoglicerin kislotasiniń aktiv molekulasin payda qiladi.Bul birikpe kislorod penen fosfor kislota ortasinda mikroergik baylanis payda etedi.Kodegidraza(KO) bolsa qálpine kelgen formada(KoH₂) ajiralip shiǵadi.

Payda bolǵan aktiv molekula ADF penen reakciyaǵa kirisip, glicerin kislotasiniń 2-fosfati hám ATFge aylanadi.Keyin fosfoizomeraza fermentiniń tásirinde glicerin kislotasiniń 3-fosfati, glicerin kislotasiń 2-fosfatqa aylanadi.Soniń menen glikogenolizdiń úshinshi basqishi tamamlanadi.

Bul processti tómendegishe kórsetiwimizge boladi.264

Araliq ónimlerdiń dúzilis formilasin tómendegishe kórsetiwimizge boladi.265

Glikogenolizdiń 4- basqishinda payda bolġan glicerin kislotasiniń 2-fosfati enoloza fermentiniń tásirinde quraminan bir molekula suw ajiralip shiǵiwi nátiyjesinde aktiv jaǵdaydaġi pirouzum kislotasi enol formasiniń 2-fosfatina ótedi.Bul payda bolġan birkpe ADF penen reakciyaǵa kirisip, ATF hám pirouzum kislotasi payda boladi.Oġan KoH₂ niń tásir etiw nátiyjesinde sút kislota payda bolip, anaerob oksidleniw tamamlanadi.

Bul processti tómendegishe kórsetiwimizge boladi.

Payda bolǵan araliq ónimlerdiń dúzilis formulalari tómendegishe.

Solay etip, uglevodlardiń anaerob oksidleniwinde bir molekula glyukozadan eki molekula sút kislotasi payda boladi.Payda bolġan sút kislotasiniń bir bólegi ġana aerob oksidleniwge ushirap, tiykarġi bólegi bolsa organizmde glyukozaniń qaytadan sintezleniwine qatnasadi.Sol anaerob reakciyalardiń ótiwi ushin sarplanǵan hár bir ATF esabinan 2-molekula ATF qayta sintezlenedi.Hár bir ATF molekulasi ózine 10 kkal. Energiya saqlaydi.Bul energiya tiykarinan haywan organizminiń talabi ushin sarplanadi.

Uglevodlardiń aerob oksidleniwi

Bul oksidleniw qan arqali toqima kletkalarina kelgen glyukozaniń anaerob shárayatda tarqaliwiniń dawami dep qarawimiz múmkin.Sebebi aerob tarqaliw glyukozaniń anaerob tarqaliwindaġi barliq basqishlardan ótip,pirouzum kislotasi payda bolǵannan keyin dawam etedi.Yaǵniy uglevodorodlardiń aerob oksidleniwi pirouzum kislotasinan baslanadi.Bul process kletkalardiń mitoxondriyalarinda bolip bul jerde uglevodlardiń aerob oksidleniwi ushin barliq shárayat bar.Oksidleniw ushin zárúr bolǵan kislorodti oksigemoglabin kletkalarina jetkizip beredi.

Glyukozaniń anaerob oksidleniwi nátiyjesinde payda bolǵan eń sońǵi ónim-sút kislotasi hám laktikodegidraza fermenti tásirinde qaytadan pirouzum kislotasina aylanadi.266

Sonnan keyin pirouzum kislotasi oksidleniw processine ushirap, CO₂ hám H₂Oge tarqalip ketedi hám energiya payda boladi.Pirouzum kisltasiń aerob oksidleniw reakciyasiniń uliwma jiyindisin tómendegishe jaziwimizǵa boladi.

C₃H₄O₃+5O→3CO₂+2H₂O₂+ energiya.

Pirouzum kislota

Lekin bul teńleme járdeminde pirouzum kislotasiniń oksidleniwinde qanday fermentativ processler hám araliq ónimler payda bolġanliġin aytiwimiz qyin.Siniń ushin pirouzum kisltasiniń oksidleniw processin ápiwayi qilip tómendegi fermentativ reakciyalar tiykarinda kórip shiġamiz.

a) Pirouzum kislotasi koenzim-A(A-Ko-SH) kadegidraza hám karboksilaza fermentleriniń qatnasinda aktiv jaġdaydaġi acetil koenzim –A ġa hám CO₂ ge aylanadi.

b)Payda bolǵan bul birkpe sirke-shavel kislotasi menen reaksiyaǵa kirisip,eizomeraza, kodegidraza,dekarboksilza siyaqli fermentler qatnasinda sxematik reaksiyada kórsetilgen ónimlerdi payda qiladi.267

Payda bolǵan araliq ónimlerdiń dúzilis formulasi tómendegishe 268

v)Paysda bolġan yantar kislotasi áste aqirin oksidleniw processine ushirap tómendegi ónimlerdi payda qiladi;

268

g) Payda bolġan sirke-shavel kislotasi qaytadan aktiv jaǵdaydaǵi sirke kislotasi menen(acetil-KoA) reaksiyaǵa kirisip,joqaridaǵi barliq cikl qaytadan tákirarlanadi.

Bul reakciyalardan korinip turǵaninday, bir molekula pirouzum kislotasiniń oksidleniw nátiyjesinde eki molekula H₂O hám úsh molekula CO₂ ajiralip shiǵadi.Payda bolǵan acetil koenzim-A-sirke shavel kislotasi menen reaksiyaǵa kirisip, keyin úsh tiykarli karbon kislotalar(limon,izolimon hám shavel, yantar kislotalar) saxiynaġa ótedi.Bul cikl qaytadan sirke-shavel kislotasiniń payda boliwi menen jabiladi.Bul cikldi úsh karbon kislotalar yaki Krebs saxiynasi dep ataladi.

269

Ajiralip shiqqan vodorodlardi tasiw degidragenaza kofermentleri(NAT,FAD,Ko) hám citoxromlar gruppasi tárepinen ámelge asiriladi.

Elektronlardi tasiw citoxromlar quramindaġi ózgeriwsheń valentli temir atomlari tárepinen orinlanadi.Fe,Fe₁Fe₂ler hár qiyli citoxromlar quraminda ushiraydi.Bul process nátiyjesinde payda bolġan CO₂ gazi ókpe arqali sirtqa shiġariladi, qálpine kelgen kodegidraza(KoH₂)fermenti vodorod atomlarin flavin hám sitoxrom fermentleri arqali kislorodqa beredi.Bul waqitta úlken energiya ajiralip shiǵadi hám suw payda boladi.

Uliwma,Kreps saqiyna b ir molekula pirouzum kislotasi oksidlengende 15 molekula ATF sintezlenedi.Demek bir molekula glyukoza oksidlengende 30 molekula ATF sintezlenedi eken.Sebebi hár bir molekula glyukozadan 2-molekula pirouzum kislotasi payda boladi.

Hár bir ATFmolekulasinda 10 kkal energiya saqlanġanliġi sebepli, oksidleniwdiń basqa basqishlarinda payda bolġan ATF ler itibarġa alinġan táġdirde de 30 molekula ATF de 300 k kaloriya energiya saqlanadi.Bul energiya organizmdegi hár qiyli ximiyaliq reaksiyalar ushin sarplanadi.

Bul energiya glyukoza molekulasiniń sintezleniwi ushin fotosintez processi dawaminda quyash energiyasinan alǵan energiyasiniń 47% in quraydi.Bul energiya ATF molekulasinda saqlanadi.

Uglevodlardiń tuwridan tuwri yaki pentoza saqiynasi boyinsha tarqaliwi

Toqimalarda uglevodlar anaerob hám aerob ortaliqlarda tarqaliwinan basqa turidan tuwri yaki pentoza saqiynasi dep atalġan ximizm járdeminde tarqaliwi Barburg, Lipman,Dikkens hám B.A.Engelgardt siyaqli alimlar tárepinen aniqlanġan.

Uglevodlardiń toqimalarinda tuwridan tuwri tarqaliwi glyukoza -6- fosfattiń degidrogenlenip,6-fosfoglyukono-α-laktonǵa aylaniwinan baslanadi:

272

Payda bolġan 6-fosfoglyukonolakton turaqsiz bolip ol laktonaza fermenti tásirinde gidrolizlenip,6-fosfoglyukon kislotasina aylanadi.273

Glyukoza 6- fosfatdegidrogenaza ayirim toqimalarda- tiykarinan bawir. Búyreklerde úsh túrli izoferment jaǵdayinda boliwi hám bul fermentlerdiń xromosomalar menen kóbirek baylanisli ekenligi aniqlanǵan bolip oniń bul qásiyetinen organizmniń genetikaliq processke baylanisli máselelerdi aniqlawda paydalaniladi

6-fosfoglyukon kislotasi NADF quramli degidrogenaza fermenti tásirinde jánede degidrogenlenedi hám sol menen bir qatarda dekarboksillenip D-ribuloza-5- fosfatǵa aylanadi.273

Payda bolġan D-ribuloza-5- fosfat izomeraza fermenti tásirinde basqa pentoza fosfatlarǵa, yaġniy riboza -5- fosfatqa aylanadi.274

Uglevodlardiń(glyukozaniń) pentoza saqiynasi boyinsha tarqaliwi shárayatqa qarap oksidlenip tarqaliwǵa(anaerob hám aerob tarqaliwi) salistirǵanda kóp bólegi(80%)in quraydi,ásirese buwazliq, sawin yaki quslardiń máyek beriw dáwirlerinde tezlesedi.Uglevodlardiń(glyukozaniń) tuwridan tuwri tarqaliw ximizmi pentozalar wákilleriniń payda boliwi menen tamamlaniwi múmkin,lekin anoerob ortaliqta jánede dawam etiw múmkin, sebebi uglevodlardiń glikoliz tarqaliwinda payda bolatuġin zatlar fruktoza 6-fosfat, fruktoza-1,6 difosfat,fosfotriozalar payda boladi hám sedogeptuloza-7- fosfat, eritroza-4-fosfat siyaqli zatlar payda boladi.Demek uglevodlardiń anoerob ortaliqta tarqaliwi menen olardiń pentoza saqiynasinda tarqaliwi óz ara tikkeley baylanisli.

Uglevodlar almasiwiniń basqariliwi hám oniń patalogiyasi

Tiri organimlerde bolatuǵin barliq processler orayliq nerv sistemasi hám garmonlar tárepinen basqariladi.Sonday aq uglevodlar almasiwi tiykarinan usilar tárepinen basqariladi.Tiri organizmler kletka hám toqimalardaġi barliq zatlar almasiwiniń qanday ámelge asiwi bunda qatnasatuġin fermentlerge tuwridan tuwri baylanisli.Sonday aq fermentler aktivligi qay dárejede boliwi kóp fartorlarǵa baylanisli.Fermentlerdiń aktivligi orayliq nerv sistemasiniń basshiliǵinda bolip iqlim shárayatina, jil máwsimine,temperatura, basim, substrat koncentraciyasi siyaqli faktorlarǵa baylanisli.Lekin uglevodlar almasiwina insulin, adrenalin siyaqli garmonlar tuwridan tuwri tásir etedi.Insulin garmoni qan quramindaǵi artiqsha glyukozaniń toqimalarina ótiwde qatnasadi, kletkalar membranalarinń ótkiziwsheńligin kúshettiredi.Glyukolizde qatnasatuġin fermentlerdiń sintezleniwin tezlestiredi.

Demek insulin garmoniniń muǵdari qanda ózgerse yamasa kemeyse, qanda glyukoza kóbeyip ketip, ol sidik penen shiǵa baslaydi.Glyukozaniń qanda kóbeyiwi adrenalin garmoniniń organizmdegi muġdarina baylanisli boladi.Adrenalinniń muġdari bolsa organizmniń jaġdayina, yaǵniy tinishliǵina baylanisli boladi.Ásirese stress halda muǵdari kóbeygen bolip, glyukozaniń qannan toqimaǵa ótiwine tosqinliq qiladi, hám bawir bulshiq et siyaqli glyukogenniń glyukozaǵa tarqaliwin tezlestiredi hám nátiyjede qanda glyukoza kúsheyip ketip sidik penen shiǵa baslaydi.Qanda glyukozaniń kóbeyip ketiwi(saw qaramal qoy siyaqli haywanlardiń qaninda3,3-3,4(mmol/l) yaki 60-70% boladi.

Demek qanǵa ótken glyukoza toliq ózlestiriliwi ushin organizm, ásirese insulin garmonin islep shiǵariwshi asqazan asti bezi saw boliwi hám organizm keri jaǵdaylardan awlaqta boliwi kerek.Qant keselligi payitinda basqa ayirim zatlar almasiwi, ásirese maylar almasiwi buziladi,nátiyjede glyukozuriya awir jáǵdaylarda bolġanda, qanda keton dánesheleri(β- oksi may kislotasi,acetosirke kislotasi hám acetonlar) kóbeyip ketip, olar sidik penen ajiralip shiġa baslaydi.Soniń ushin maylar almasiwiniń qanday hám qant keselligi qanday jaǵdayda ekenligin laboratoriyada sidikti keton dáneshelerdi aniqlaw maqsetinde sipat reaksiyalar qilip kóriledi.

5.4 Lipidler hám olardiń almasiwi

Barliq tiri organizmlerdiń tirishligi ushin zárúr bolǵan biologiyaliq hám fiziologiyaliq áhmiyetke iye bolǵan maylar hám ózleriniń fizikaliq hám ximiyaliq qásiyetleri jaǵinan maylarǵa uqsas bolǵan zatlar yaǵniy may tárizli zatlar lipidler dep,mayǵa uqsas zatar bolsa lipoidler dep ataladi.Lipid hám lipoidler tábiyatta tiri organizmler quraminda uglerod hám beloklar menen birgelikte júdá keń tarqalǵan organikaliq birikpeler qatarina kiredi.

Lipidler yaǵniy maylar hám may tárizli zatlar haywan hám organizmine aziqliq zatlar arqali toplanip turadi. Organim toqimalarinda belgili muǵdarda lipid bar,olar may depolarinda zapas zat sipatinda kóp toplanadi,kóp muǵdarda kletka quraminda boladi. Ósimliklerde lipidler uglevodlardan sintezlenip,tiykarinan miywe hám dánlerde ásirese mayli dánlerde kóp boladi.

Haywan organizminde awisiq yaki háreketsheń may teri asti may qabatinda,ishki

parenximali aǵzalar átirapinda toplanadi.May depolari dep atalatuǵin bul toqimalarda,sonday aq bawirda toplanan awisiq maydiń muǵdari awqatlaniw shárayatina qarap júdá ózgerip turadi.Uliwma haywanlar derlik sheksiz muǵdarda may toplawi múmkinligin,bul maylar janilǵi sipatinda uglevod hám beloklarǵa qaraǵanda abzal ekenligin dáliyleydi.Maylar basqa zatlarǵa qaraġanda uǵlerod hám vodorodǵa bay,soniń ushin bir gramm maydaġi janilġi materiali bir gram uglevoddaǵi yaki beloktaǵiǵa qaraǵanda biraz kóp.May quraminda vodorod atomlari kóp bolġanliqtan olar janǵanda eki ese artiq boladi.1gr may janǵanda 1,07 g,1g uglevod janǵanda 0,55gr,1g belok janǵanda bolsa tek 0,41 g suw payda boladi.Kóbinese bul faktor suw jetkilikli bolmaǵan sharayatta jasaytuǵin haywanlar,ásirese máyekte embrionniń ósiwi ushin júdá áhmiyetli.Kletka komponentleriniń quraminda ushirasatuǵin turaqli maydiń qurami organimniń awqatlaniwina baylanisli emes,hátteki haywan uzaq waqit awqatlanbasada oniń awisiq mayi kemeyip ketsede oniń toqimalarinda kóp ǵana lipidler qaladi.Olar kletka dúzilisine baylanisli hám turaqli toqimalar quraminda boladi.

Lipidler awil xojaliq haywanlariniń uliwma salmaǵiniń 15-20% tin quraydi.Jaqsi baǵilǵan shoshqalarda bolsa 30% ke shekem boliwi múmkin.Maylar organizmde jaylasiw ornina qarap protoplazmatik ,rezerv hám awisiq maylar toparina bolip úyreniledi.Protoplazma quramindaǵi maylar kóbinese taza jaǵdayinda emes,beloklar menen birikken quramali jadayda boladi. Bularǵa lipoproteydlerdi misal qiliwǵa boladi.Uliwma lipidler tómendegi eki toparǵa bólinedi neytral hám lipoid(may tárizli) birikpeler.Lipoid birikpeler fosfatidler,sterin hám steridler,serobrazidler, ganglozidler hám mumlar siyaqli kishkene toparlarǵa bólip úyreniledi. Bul birikpelerdiń hámmesi haywan organizminde bolatuǵin bioximiyaliq frocesslerde hár túrli rol oynaydi.Máselen: neytral maylar haywan organizminde qurilis materiali sipatinda xizmet qilip, organizmniń tirishligi ushin sarplanatuǵin energiyaniń 20-30% i sol maylardiń oksidleniwi nátiyjesinde payda boladi yaǵniy bir gramm may oksidlengende 9,3 k.kal energiya payda boladi.

Maylardiń organizmde oksidleniwi nátiyjesinde payda bolatuǵin suwdiń, ásirese shólde jasawshi haywanlardiń suwǵa bolǵan talabin qandiriwda úlken áhmiyetke iye. Teri asti maylari bolsa organizmde issiliq saqlawda termoizolyatorliq waziypasin atqaradi.Ishki organlar átirapin orap alǵan maylar bolsa,organizmdi hár túrli tásirlerden qorǵaydi.Aziqliq quramindaǵi mayda eriwshi vitaminlerdi(A,D,E,K) mayda erip,qanǵa sińetuǵin jaǵdayǵa keliwinde maylardiń roli júdá úlken.hámde miy, bawir, bulshiq et quramina kirip, olardiń iskerligine jaqsi tásir kórsetedi.Srerid hám sterinler bolsa organizm iskerligi ushin zárúr bólǵan hár túrli biologiyaliq aktiv(vitamin D₂ D₃,ót kislotalari, jinisiy hám búyrek ústi bezi garmonlari siyaqli) zatlardiń sintezleniw processlerinde tuwridan tuwri qatnasadi. Cerobrazidler bolsa miy, bawir hám orayliq nerv sistemasi toqimalariniń quramina kiredi.

Haywan organizminiń tirishligi ushin lipoidlerdiń de áhmiyeti úlken.Máselen, fosfotidler maylardiń oksidleniwin aktivlestiredi.