6- ma’ruza: Farmatsevtik ishlab chiqarishda qattiq dori shakllari. Reja

Yig‘malarning afzalliklari

1. Biologik faol moddalarining tabiyligi (tabiy moddalarning organizmga nojo‘ya ta’siri kam)

2.Ishlab chiqirish oson

3.Yig‘malar arzon dori preparatlaridir

Yig‘malarning kamchiliklari

1. Yig‘malar tugallanmagan dori shaklidir ya’ni bemor yig‘madan o‘zi damlama, qaynatma, chayish uchun eritma tayyorlaydi

2.Dozalanishi aniq emas ya’ni bemor uni o‘zi dozalaydi

3. Ishlab chiqarishda atrofni changlatadi

Kukunlar va yig‘malar eng qadimgi dori turlaridan biri bo‘lib, tibbiyot amaliyotida 2500-3000 yil e.o. davrlarda qadimgi Misr papiruslarida, arab va grek adabiyotlaridan ishlatilganligi ma’lum.

A.Sala chet ellik olim tibbiyotga «Jaxannam toshi» (kumush nitrat) kukunini kiritib uni so‘gallarga, toshmalarga ishlatgan.

Paratsels tibbiyotga «yong‘inli mыshyak» (arsenat kaliy) kukunini kiritgan.

Uning kichik dozalari odamlarni tetiklashtirgan, organizmning kasalliklarga chidamliligi kuzatilgan, ovqat bilan aralashtirilgan mыshyak otlarga berilganda ularning og‘ir ishga bo‘lgan qobiliyati oshgan, terisining sog‘lom bo‘lishi kuzatilgan.

Dover kukuni (opiy va ipekakuana o‘simligi), vrach Dover tomonidan tibbiyotga kiritilgan, bo‘lib u yo‘tal qoldiruvchi, tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatilgan.

Algorat kukuni (surma xloridi) italiyalik vrach Vittorio Algarotto tomonidan tibbiyotga kiritilgan bo‘lib, uni qayd qildiruvchi vosita sifatida ishlatgan.

Qadimgi gretsiyada surma (III)oksidi teri kassaliklariga qarshi ishlatilgan, o‘rta asrlarda prokaza, zaxm, yurak kassaliklarida ishlatilgan. 

Van Minzaxt «Qayd qildiruvchi kukun»ni surmani vino kislotasiga ta’sir ettirib olgan. Uni qayd qildirish uchun va parazitlarga qarshi vosita sifatida ishlatishgan.

Ispaniyalik iezuit missioneri BernabeKobo birinchi bo‘lib, xin daraxti po‘stlog‘ini 1632 yilda Evropaga olib kirgan va uning shifobaxsh xususiyatlarini yozib qoldirgan.

Xin daraxti o‘z nomini 1638 yilda Peru qirolichasi Xinxonni og‘ir malyariya kassaligidan davolagandan so‘ng olgan.

iezuit missionerlari Innokentiy X tomonidan kardinal Xuan de Lugoga xin daraxti po‘slog‘i xaqida barcha ma’lumotlarni to‘plash buyrug‘i beriladi. Rimda va boshqa mamlakatlarda Xin daraxti po‘stlog‘ining tarqalishiga iezuitlar asos solganlari uchun unga “iezuit kukuni” nomi berilgan.

Segnet kukuni – kaliy va natriy tartarati NaKC₄H₄O₆·4H₂O

Eli Senet fransiyalik dorishunos tomonidan 1672 yilda olingan bo‘lib, u tibbiyotda engil surgi dori sifatida ishlatilgan.

Kukunlarni sanoat miqiyosida ishlab chiqarilishini rivojlanishiga – 1880 yilda Filadelfiyalik tegirmonchi Gagner asos solgan bo‘lib, u birinchi marta maxalliy dorishunos vrachlarning qiyin maydalanadigan kukunlarini ko‘p miqdorda olib, ularni o‘z tegirmonida maydalab, qaytargan.

Granula

Donadorlash lotincha "granula", "donacha" so‘zidan olingan bo‘lib, tabletka tayyorlash jarayonida taxtakachlashni osonlashtirish uchun massaning hampadan bir me’yorida qolipga tushib turishini ta’minlash va sifatli tabletka olish uchun qo‘llaniladi.

Granula - lotincha "granulae" degan donacha, bug‘doychani anglatadi. Granulalar tibbiyotda ikki maqsadda qo‘llaniladi:

1. Sifatli tabletka olish uchun oraliq mahsulot sifatida.

2. Tayyor dori vositasi sifatida.

Granulalar XI DF talabiga muvofiq standartizatsiya qilinadi. Granulalar tashqi ko‘rinishi, o‘lchamlari, parchalanishi ta’sir etuvchi moddasi orasidagi farq bilan baxolanadi. Granulalarning tashqi ko‘rinishi bir xil rangli bo‘lib, o‘lchami 3-0,2 mm oralig‘ida bo‘lishi kerak. Katta va kichik granulalar orasidagi farq 5% dan ortmasligi kerak. Dori modda orasidagi farq  +10dan ortmasligi kerak. Parchalanishi tabletkaga o‘xshash aniqlanadi. Agar farmakopeyaning xususiy maqolasida boshqa ko‘rsatmalar bo‘lmasa granulalar 15 daqiqa davomida erib ketishi kerak. TDV stifatida ishlatiladigan granulalarning rangi bir xil bo‘lishi kerak, agar xususiy maqolada boshqa ko‘rsatma bo‘lmasa.

Granula dori turiga bo‘lgan extiyoj yil sayin ortib bormoqda, chunki mustaqil O‘zbekiston Respublikasini aholisining yaqin 50% ni bolalar tashkil etadi. Bolalarga tayyorlanadigan dorilar o‘zini tashqi ko‘rinish, xidi, mazasi bilan kattalarnikidan tubdan farq qilishi kerak. Bolalar dori turi iloji boricha konservantsiz, termik sterilizatsiya qilmasdan, asrab avaylaydigan texnologiyani qo‘llash kerak. Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarning etakchi firmalarida "quruq qiyom" nomi bilan yuritiladigan granulalarning ishlab chiqarish keng yo‘lga qo‘yilgan. Bular asosan bolalar amaliyotiga mo‘ljallangan bo‘lib, dorilarni achchiq mazzasi va yoqimsiz hidini korrigentlar yordamida yaxshilangan bo‘ladi. Ularni granula xolida ishlab chiqarishdan kuzatiladigan asosiy maqsad. preparatni turg‘unligini ta’minlashdir. Odatda "quruq qiyom" ishlatishdan oldin yangi qaynatilgan va sovutilgan suvda eritiladi (idishdagi belgisigacha etkaziladi). Eritilgan qiyom sovutgichlarda 7-14 kungacha saqlanishi mumkin. Ko‘pincha "quruq qiyomlar" saxaroza asosida tayyorlanadi.

Ularga misol qilib: natriy etazol, amoksitsillin, ampitsillin, sefaleksin va boshqalarni keltirish mumkin.

Granula dori shaklining afzalliklari:

1.O‘zaro reaksiyaga kirishadigan moddalarni aloxida-aloxida donadorlab, ularni bir dori shaklida berish mumkin.

2. Nojo‘ya hid va mazaga ega moddalarning hidini va mazasini niqoblash mumkin.

3. Dori moddani tashqi muhitning (namlik, yorug‘lik) ta’sirlaridan saqlash mumkin.

4. Granulalar suvda tez parchalanadilar, shuning uchun ularning biosamaradorligi tabletkalardan ba’zida kukunlardan yuqori.

5. Granulalarni qabul qilish oson, shuning uchun bu dori turi pediatriya amaliyotida ko‘p qo‘llaniladi.