6- mavzu: Mantiq. Tafakkurning qonunlari. Ma’ruza rejasi

5. Son va sifat jihatidan birgalikda hukmlar to‘rtga bo‘linadi: umumiy tasdiq, juz’iy tasdiq, umumiy inkor va juz’iy inkor hukmlar.
Umumiy tasdiq hukm son jihatidan umumiy, sifat jihatidan tasdiqiydir. U lotincha AFFIRMO – tasdiq so‘zining birinchi unli harfi A bilan beligilanadi. Masalan: Barcha a’lochilar talabalarning ilg‘or qismidir. Barcha S-P dir. Bunda sub’ekt bo‘lingan (keng ma’noda olingan), predikat esa bo‘linmagan (1-surat).



P



S

1-surat
Juz’iy tasdiq hukm son jihatidan juz’iy, sifat jihatidan tasdiqiydir.U lotincha AFFIRMO so‘zining ikkinchi unli harfi I bilan belgilanadi. Masalan: Ba’zi talabalar yosh shoirlardir. Ba’zi S-P dir. Bunda sub’ekt ham, predikat ham bo‘linmagan (2-surat).



P

S

2-surat
Umumiy inkor hukmi son jihatidan umumiy, sifat jihatidan inkoriydir. U lotincha NEGO – inkor etaman so‘zining birinchi unli harfi E bilan belgilanadi. Masalan: Hech bir hodisa sababsiz yuzaga kelmaydi. Hech bir S-P emas. Unda sub’ekt ham predikat ham bo‘lingan (3-surat).

P

S

3-surat
Juz’iy inkor hukmi son jixatidan juz’iy, sifat jihatidan inkoriydir. U lotincha NEGO so‘zining ikkinchi unli harfi O bilan belgilanadi. Masalan: Kursimizning ba’zi talabalari a’lochi emas. Ba’zi S-P emas. Bunda sub’ekt bo‘linmagan, predikat esa bo‘lingan (4-surat).



P

S

4-surat
Demak, mulohazalarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini aniqlashda va ba’zi boshqa holatlarda oddiy hukmlarning miqdor va sifati bo‘yicha birlashgan klassifikatsiyasi (asosiy turlari)dan foydalaniladi. Ular quyidagilardan iborat:
1. Umumiy tasdiq hukmlar. Ular bir vaqtning o‘zida ham umumiy, ham tasdiq bo‘lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, «Hamma talabalar mantiq ilmini o‘rganadilar». Bu hukmlar lotin alifbosidagi A harfi bilan belgilanadi va «Hamma S–Pdir» formulasi orqali ifodalanadi.
2. Umumiy inkor hukmlar bir vaqtning o‘zida ham umumiy, ham inkor bo‘lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, «Hech bir ishbilarmon rejasiz ish yuritmaydi». Bu hukm «Hech bir S–P emas» formulasi orqali ifodalanadi va lotincha E harfi bilan belgilanadi.
3. Juz’iy tasdiq hukmlar bir vaqtning o‘zida ham juz’iy, ham tasdiq bo‘lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, «Ba’zi talabalar mas’uliyatli». U lotincha I harfi bilan belgilanadi va «Ba’zi S–Pdir» formulasi orqali ifodalanadi.
4. Juz’iy inkor hukm bir vaqtning o‘zida ham juz’iy, ham inkor bo‘lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, «Ba’zi talabalar sport bilan shug‘ullanmaydilar». Uning formulasi «Ba’zi S–P emas» bo‘lib, lotincha O harfi bilan belgilanadi.
6. Predikatning mazmuniga ko‘ra hukmlar uchga bo‘linadi: mavjudlik, xususiyat va munosabat hukmlari.
Mavjulik hukmi voqelikda biror buyum yoki hodisa borligi yoki yo‘qligini ifodalaydi. Masalan: Termiz shahrida hayvonot bog‘i mavjuddir. S-P dir. Oyda hayot mavjud emas. S-P emas.
Xususiyat hukmi biror buyum yoki hodisaga muayyan xossa, xususiyat taalluqli yoki taalluqli emasligini aks ettiradi. Masalan: Ruboiy to‘rtlikdir. S-P dir. Bizning fakultetimiz binosi chiroyli emas. S-P emas.