6-bob. Oltin metallurgiyasi

6.6. Sianlash jarayonining amaliyoti va dastgohlari
Rudani sizdirib tanlab eritish nisbatan yirik yanchilib, o’zidan suyuq eritmani tez o’tkazib yuboradigan, oltin zarralariga sinil eritmasi borishiga imkon bera oladigan hollarda amalga oshiriladi. Bunday usul bir necha qatlam ruda tarkibidan eritmani sizdirib o’tkazish bilan amalga oshirishga imkon beradi. Sizdirib o’tkazib eritishda rudani tayyorlash katta ahamiyatga ega. Sizdirish tezligi sm va soatlar bilan o’lchanadi. Soatiga 5sm sizib o’tish yaxshi ko‘rsatkich hisoblanadi. Sizdirib eritish tezligi umumiy holda quyidagi formula bilan o’lchanadi (Darsi formulasi).
=K*S*P/*h
Bunda :  - sizib o’tish tezligi.
S - yuklash balandligi kesma yuzasi.
K - ruda to’sham singish konstantasi
P - to’shamdagi o’tish bosim o’zgarishi
 - eritma qovushqoqligi
h - yuklangan ruda balandligi
bu yerda K-materiallarning singdirish konstantasi o’zgaruvchan kattalik bo’lgani uchun bu formuladan foydalanishda qiyinchilik tug’diradi.
Eritma singib o’tishi uchun ayrim holda har bir bo’lakning singdirish kattaligi ham axamiyatlidir (yoriqlar, kapilyar kanalchalar va h.k.). shu bilan birga har bir bo’laklarning o’zaro joylashuvi ham etiborli bo’lishi kerak. Chunki har bir zarraning o’zaro joylashuvi ham eritmaning sizib o’tishida ahamiyat kasb etadi. Ruda zarralari soqqa shaklda, kub, rombik shakllarda deb faraz qilinsa, ularning eritma o’tkaza oladigan g’ovak hajmlari turlicha bo’ladi. Agar kub shakldagi materiallarda 47,64 % hajm g’ovak bo’lsa, romb shakllarida bu hajm 25,96 % ni tashkil etadi. Soqqa shakldagi zarralarni a) va b) ko’rinishda joylashtirish ham mumkin. Soqqa shakldagi zarralarni taxlash usullari.
a) ustma-ust taxlash;
b) zichlab taxlash.
Material zichligi va g’ovakligi ma'lum bo’lsa, sinil eritmasi miqdori bu g’ovaklarga necha hajm ketishini hisoblash mumkin. Rombik shakl rudalar uchun g’ovaklik 26%, material zichligi 2,7, bunda g’ovaklar bo’shligiga ketadigan eritma miqdori:
_С = 26*100/74*2.7=13,1%
qattik xomashyoga nisbatan 13,1% hajmda eritma lozim bo’ladi. Agar xomashyo kub shaklida bo’lsa, g’ovaklik 47,5 % olinsa
_С = 47,5*100/52,5*2,7=38,5%
erituvchining ruda g’ovaklari va kanal tirqishlariga, yoriqlariga singish, diffuziyasi shu jarayonning samaradorligini belgilaydi. Rudaning gidrofil yoki gidrofob sirt yuzasi ham rol uynaydi. Shu boisdan ayrim holda mineral sirtini yuvadigan gidrofilga aylantiradigan sirt faol reagentlar qo’llash ham zarur bo’ladi. Gidrofil kobiliyatli reagentlar sizib eritish jarayoniga ijobiy yordam beradi. Bu usuldagi tanlab eritish rudaning fizik - kimyoviy xossasi bilan birga undagi oraliq gazlarning eritmalarda erishiga ham bog’liqdir. Kanal, kopilyar, yoriqlardagi gazlarning erishi, eritma sizishini ma'lum darajada tezlashtiruvchi omillardandir.
Sizdirib o’tkazish orqali sianlash jarayoni quyidagi turlarga bo’linadi:
1) chanlarda tanlab eritish;
2) uyumda tanlab eritish;
3) yer ostida tanlab eritish.
Sizdirib eritish (perkolyatsiya) sinil eritmalarining ruda tarkibidagi va erkin oltin bilan aloqada bo’lib, uning eritmaga o’tishi va ruda balandligi bo’ylab pastga sizib o’tishiga asoslangan. Bu usulda maydalab yanchilgan ruda tosh suzish uchun suzgi yotqizilgan changa jolashtirilib, unga sinil eritmasi beriladi. Eritma suzib, suzgichdan o’tib, drenajli chuqurga oqib tushadi. Keyin chandagi ruda oldingi eritmadan suyuqroq konsentratsiyali eritma yuborib, so’ng esa suv bilan yuviladi. Oltinli eritma undagi metallni cho’ktirib olish uchun maxsus sexga yuboriladi. Oltindan xoli bo’lgan ruda yoki qum channing tagligidagi maxsus tuynukdan bo’shatilib, transportga yuklab tashlama joyga yuboriladi. Sizdirib eritish sodda va arzon usuldir. Unda oddiy dastgoh va uskunalar qo’llaniladi, unda bo’tanani aralashririb berish uchun aralashtirgich mexanizmlardan qo’llaniladi.
Chanlar yog’och yoki yupqa po’lat tunukalardan yasaladi. Yog’och chanlar arzon va qulay, ammo ular uzoq ishlamaydi va tirqishlaridan eritma oqib ketish xavfi bor. Temir chanlar qalinligi 5-10 mm. po’lat yassi tunukalardan yasaladi. O’rta korxonalarda chanlar hajmi 75-100 t. va yirik korxonalarda 800 t. qum sig’imli bo’ladi. Chuqurligi rudaning eritmani o’tkazish qobiliyatiga asosan tanlab olinadi. Chuqurligi 2,5-4 metrgacha olinadi. Ruda xossasiga asosan diametr shu xomashyoning eritmani o’tkazish, singdira olish qobiliyatiga asosan tanlanadi. Odatda chan tagligi filtrlovchi taglikdan iborat yotqizma bo’ladi. Bu taglik parallel yotqizilgan yog’och g’o’la va to’sinlardan iborat bo’ladi. Bu taglikka perpendikulyar g’o’lalar o’rnatib, ustki to’sin yog’ochlar bilan teriladi. Bu to’sinlarning diametri kichikroq oraliqlari bir-biriga yaqin teriladi. To’sinlarning ustki qavatiga tiqilgan aylana shakldaki g’o’la to’shama yotqiziladi. Uning chekkalari, chan devorlariga zichlab qapishtiriladi. Ba'zida holat tagidagi to’sinlar o’rniga ko’plab teshiklar teshilgan yog’ochlar o’rnatiladi. Ishlatib bo’lingan qum yoki rudani to’kish uchun, chan tagida bo’shatish tuynuklari o’rnatiladi. Ularning qopqog’i cho’yandan bo’lib, ish paytida zich berkitib turadi. Eritmani chiqarish uchun filtr tagidan devorga tutashgan joyidan po’lat kranlar o’rnatiladi. Ularning diametri 25-75 mm bo’ladi. Chanlar tayanch to’sinlar ustiga qo’yiladi. To’sinlar og’ir yuk ko’tarishga mo’ljallangani uchun oralig’i 50 sm dan o’rnatiladi. Bu to’sinlar o’z navbatida beton poydevor yoki temir asoslarga maxkamlangan bo’ladi. Asos yoki poydevorlar balandligi chandagi xomashyoni ishlatib bo’lingach bo’shatilib, ko’priklarga yuklatishga mo’ljallab olinadi. Sizdirish tezligi zarralarning o’lchami, shakli, ularning bir xilliligi, yotqizish uslubi, hamda yuklash balandligi bo’yicha, bosim va harorat orqali belgilanadi. Xomashyoning mineralogik tarkibi ham sizish tezligiga ta'sir ko’rsatadi. Zarralar g’ovakligi ham sizish tezligiga ta'sir ko’rsatadi. Shu sababdan yirik donali xomashyo mayda donali xomashyodan ko’ra tez sizib o’tkazadi. Agar zarralar bir to’r bo’lsa, sizish tezligi ildamliroq bo’ladi. Eritma xomashyodan tezroq bo’shaydi. Eritmaning chan tubiga o’rnatilgan suzish qatlamidan suzib o’tishi ham jarayonning samaradorligiga yaxshi ta'sir ko’rsatadi. Xomashyoda loyqa bo’lishi har qanday omilkor urinishlarda ham, oltinning erish tezligini susaytiradi. Loyqa ko’payib ketgan hollarda bu usul bilan eritish masalasi texnologiyadan olib qo’yilishgacha borib yetadi. Shu boisdan rudalardan turli usullarda masalan bo’tana va boshqa idishlarda eritib olish qo’llaniladi. Loyqasi olingan ruda g’ovak bo’lib, u changga tushirilganda uning oralig’idan sinil eritmasi yaxshi sizadi. Qum yoki ruda xomashyosi bilan to’ldirilganda butun hajm bo’ylab bir xil tekis taqsimlangan xomashyo samarali eriydi. Xomashyoni yuklashda uni turli usulda yotqizish taxlab chiqish mumkin. Tuqiluvchi xomashyolarni yuklashda lentali trasporterlardan foydalaniladi. Xomashyoni chandan bo’shatib olishda maxsus bushatgich aravachalardan foydalaniladi. Ular trasportyor lentalarining ichki tomonidagi relslarga o’rnatilgan bo’ladi. Qumlarni suv bilan yanchishda va tasniflashda gidravlik tranportlardan foydalaniladi. Tasniflash spiral klassifikatorlardan olingan xomashyo suv bilan aralashgani uchun uni o’zi oqar usulda maxsus tarnovlar yordamida chanlarga yuklash mumkin.
Qumlar changi o’tirib cho’ksa, ortiqcha suvlar yon atrofidagi tarnovlardan oqib tushadi.
Xomashyo bilan to’lgan chan ichidagi namlik chan tagidagi suzgich yotqizmalardan o’tib, suvsizlantiriladi. Tanlab eritishga yuborilgan sinil eritmasi yuqoridan pastga qarab yoki pasdan yuqoriga, ayrim hollarda esa aralashtirishga yuborilishi mumkin. Yuklangan xomashyo tomonidan yutiladigan eritma miqdori quyidagi tenglama orqali topilishi mumkin. Ya'ni bir tonna xomashyo uchun sarf bo’ladigan eritma miqdori:
Q =/(100-)*D
bunda: D –zichlik;  -g’ovaklik, % .
Odatda sizdirib eritish uchun eritma kuchli konsentratsiyadan kuchsizga tomon porsiyalar bilan birin-ketin yuboriladi. Dastlabki kuchli konsentratsiyali eritmada 0,1-0,2% NaCN, keyingi o’rtachasida 0,05-0,08 % NaCN, va so’ngi kuchsiz eritmasida 0,03-0,05 % NaCN bo’ladi. Butun xomashyo bo’ylab eritma singib o’tish vaqti o’rtacha 1,5 soatni tashkil etadi. Eritma konsentratsiyasi va vaqti bu yerdagi xomashyo turi, oltin miqdori, xomashyodagi qo’shimchalarga bog’liq holda tayyorlanadi. Chanlarga eritmalar portsiya bilan, aslida esa uzluksiz quyilishi kerak. Xomashyoni tanlab eritish davriy (porsiyali) holdi olib borilsa, eritma quyidagicha quyiladi. Birinchi gal, quruq xomashyoga nisbatan 25-50 % eritma quyiladi. Qum yoki boshqa xomashyo ustida eritma balandligi 50-70 mm ga yetsa, eritmada xomashyo 6-24 soat davomida eritiladi. Bu vaqt davomida ko’pgina yoki barcha oltin miqdori eritmaga o’tadi. Agar eritish davomiyligi uzoq cho’zilib ketsa, erigan kislorod kamayib ketishi mumkin. Omilkor eritish vaqti tajriba yo’li bilan aniqlanadi. Eritma vaqti yetganda chan ichidan filtrga va undan drenaj hovuzchaga to’planib, oltinni cho’ktirib ajratib olishga yuboriladi. Asosiy eritma oqib bo’lgach, yuklangan xomashyo 6-12 soat shamollantiriladi. Kuchli konsentratsiyali eritmadan so’ng, o’rta va undan keyin sust konsentratsiyali eritma quyiladi va oxiri suv bilan yuviladi. Yuvish uchun quyiladigan suv barcha mexanik yuqolgan va tashlama to’plash (otvalga) ketgan suvdan oshib ketmasligi kerak. Aks hola jarayonda eritma miqdori oshib ketadi. Ayrim holdi vakuum suzgich (filtr) ishlatiladi. Vakuum suzgich ishlatilsa oltin ajratib olish jadallashadi. O’ta mayda zarralarni tanlab eritish jarayonlarida vakuum suzgichlar ishlatiladi. Ammo bu holda suzgich loyqa bilan to’yinib qoladi.
Sinil eritmasi bilan oltini eritilgan ashyo turli usullar bilan chan ichidan bo’shatib olinadi:

• 
  qumni quritib tushirib olish;
  
• 
  quritib mexanik usulda bo’shatib olish;
  
• 
  gidravlik usulda bo’shatish.
  

Sizdirib o’tkazish orqali tanlab eritish –qiyin bo’lmagan va arzon sianlash usulidir. Aralashtirish yo’li bilan sianlashga qaraganda sizdirib sianlash usuli dastgohlarning soddaligi va kam elektr energiya sarf qilishi bilan ajralib turadi. Bu jarayonning kamchiliklari shundaki oltin ajratib olish darajasining pastligi 70-80%, dastgohlarning qo’polligi, qayta ishlash jarayonining ko’p vaqt talab qilishidir. Hozirgi vaqtda bu usul kambag’al rudalarni qayta ishlashda va mayin yanchilga rudalarda o’zini qoplamaydigan vaqtlarda qo’llaniladi.