6-lekciya. DÁNli-sobiqli eginlerdiń ulíwma sípatlamasí HÁm biologiyasí Rejesi

6-lekciya. DÁNLI-SOBIQLI EGINLERDIŃ ULÍWMA SÍPATLAMASÍ HÁM BIOLOGIYASÍ
Rejesi

1. 
   Dánli sobıqlı eginlerdiń áhmiyeti
   
2. 
   Botanikalıq táriypi hám morfologiyası
   
3. 
   Biologiyalıq ózgeshelikleri
   

Dánli sobıqlı eginlerdiń áhmiyeti


Áhmiyeti. Dánli-sobıqlı eginler-Fabaceae semeystvosına tiyisli. Dánli-sobıqlı eginleriniń abzallıǵı sonda, olardıń dáni joqarı sapalı belokqa bay, bul ósimlikler hawadaǵı azottı ózlestirip ekologiyalıq taza ónim payda etedi, topıraq ónimdarlıǵın arttıradı. Olardıń dániniń quramında 22-40 % shekem belok boladı. Dánli-sobıqlı eginler tómendegidey 3 mashqalanı sheshiwge qatnasadı
1) dán jetistiriwdi kóbeytedi
2) ósimlik belogi menen támiynleydi
3) topıraqtıń ónimdarlıǵın arttıradı.
Lobiya hám jasmıq (chechevitsa) tek azıq-awqatta isletiledi, burshaq, gorox azıq-awqatta hám jem sıpatında isletiledi. Soya azıq-awqatta, texnikada hám jem sıpatında qollanıladı. Dánli-sobıqlı eginlerdiń dán quramında júdá paydalı organikalıq zatlar boladı.
Dánli-sobıqlı eginler tek beloktıń muǵdarı menen ǵana emes, bálki onıń sapası menen de parıq qıladı. Ósimliktiń túrlerine qaray olardaǵı beloktıń quramında hár qıylı almastırıp bolmaytuǵın aminokislotalar boladı. Almastırıp bolmaytuǵın aminokislotalardıń ulıwma muǵdarı soya,lobiya, jasmıq sıyaqlı eginlerde bir qansha joqarı boladı. Ayırım eginlerdiń dáninde ósimlik mayı da boladı: soyada-16-27%, nutta-5,0%, lyupinde-10% ke shekem.

Dánli-sobıqlı eginlerdiń unı konditer óndirisinde, dáni azıq-awqatta jarma sıpatında qollanıladı. Pispegen sobıǵı hám dáninen konservalar tayarlanadı.Dánli-sobıqlı eginler agrotexnikalıq áhmiyetke de iye: gorox bir gektarda 150 kg shekem, soya 250 kg shekem azot toplaydı. Jer júzinde dánli-sobıqlı eginler 135 mln.ga maydanǵa egiledi. Solardan soya, lobiya, gorox júdá kóp egiledi. Ózbekistannıń suwǵarıp egiletuǵın jerlerinde lobiya túrleri, másh, lalmi jerlerinde gorox áyyemnen egilip kelinbekte.
Botanikalıq táriypi hám morfologiyası. Dánli-sobıqlı eginler Fabaceae tuwısına kirip olardıń morfologiyalıq belgileri dánli eginlerge salıstırǵanda bir qansha ayırmashılıqlarǵa iye boladı.

Olardiń tamırı oq tamır bolıp topıraqqa 1-2 m tereńlikke kirip baradı. Súrim qatlamında tamır kóp tarmaqlanadı. Topıraq gewek, hawa jeterli bolsa hawadaǵı azottı ózlestiriw protsesi jaqsı ótedi. Ortasha 1 ml erkin azottı ózlestiriw ushın 3 ml.kislorod sarıplanadı. Paqalı shóp tárizli, tik yaki shırmalıp ósedi, shaqalanadı, túkli bolıwı múmkin.
Japıraǵınıń dúzilisi boyınsha bul eginler 3 gruppaǵa bólinedi:
1. Japıraǵı pár tárizli eginler-gorox, jasmıq, burshaq, noxat, jem sobıqları; 2. Japıragǵı úsh bólekli (úshlemshi) eginler-soya, lobiya,másh; 3. Japıraǵı barmaq tárizli eginler-lyupin.
Japıraǵı pár tárizli eginler kógeriw fazasında tuxım pállelerin jer betine alıp shıǵarmaydı. Qalǵan eginler jer betine tuxım pállelerin shıǵaradı. Jerge dáslepki islew beriwde buǵan itibar beriledi. Gúlleri gúbelek tárizli, gúl kese, gúl tajı japıraq hám generativ organları boladı. Gúl tajı japıraǵında 5 gúl japıraǵı bolıp, olar hár qıylı formada boladı. Reńi hár túrli bolıp japıraq qoltıǵında yaki qaptal shaqalarınıń ushlarında bir neshe bolıp jaylasadı. Miywesi hár qıylı formadaǵı sobıqtan ibarat boladı. Dánli sobıqlı ósimlikleriniń tuxımı dánli eginlerdiń tuxımınan sobıq ishinde jaylasıwı menen ajıralıp turadı. Tuxımınıń úlken-kishiligi, forması, reńi hár qıylı boladı.Tuxım qalıń qabıq penen qaplanpan.Onıń beti tegis, jıltır, búrisken boladı.Tuxım ústinde túrlerin bir-birinen ajıratıwǵa járdem beretuǵın belgileri boladı. Olardan tuxım kertigi – bul tuxım bándiniń tuxım rawajlanıp shıǵatuǵın tuxım búrtikke birigetuǵın ornı. Tuxım pisip jetilgende usı jerden sobıq pállesinen ayrıladı. Dánli sobıqlı ósimlikler tuxım kertiginiń úlken kishiligi, reńi, forması boyınsha bir birinen ayrıladı. Tuxım bórttirilgende usı kertik arqalı tuxım ishine suw kiredi, tuxım kertiginiń ortasında kertik izi, tuxım kertginiń bir ushında tuxımǵa kiriw izi (mikropile), ekinshi ushında tuxım zarodıshınıń tiykarı-xalaza kóriniwi múmkin. Mikropile lobiya tuxım kertiginde jaqsı kórinedi.



Dánli sobıqlı ósimliklerdiń nálleri.
1-úsh japıraqlı (qádimgi lobiya), 2-barmaq tárizli japıraqlı (lyupin)
3-pár tárizli japıraqlı (noxat)


Biologiyalıq ózgeshelikleri. Dánli-sobıqlı eginlerde kógeriw, shaqalaw, ǵumshalaw, gúllew, sobıq payda etiw, pisiw fazaları boladı. Issılıqqa bolǵan talabı hár túrli boladı.
Dánli-sobıqlı eginler ıǵallıqtı jaqsı kóredi, egerde qısqa waqıtqa suw jetispese, miyweleri nabıt boladı. Erkin azotı ózlestiriw protsesi páseyse ónim kemeyedi. Kógeriw fazasında tuxım kógerip shıǵıwı ushın 100 % ten artıq suw sarıplanadı. Jaqtılıqqa bolǵan talabı boyınsha dánli-sobıqlı eginler úsh gruppaǵa bólinedi:
1) Uzaq kún eginleri – gorox, jasmıq, burshaq, lyupin, jem sobıqları.
2) Qısqa kún eginleri-soya, lobiya túrleri.
3) Neytral eginler – noxat, lobiya túrleri.
Lekin dánli-sobıqlı eginlerdiń hár birinde jaqtılıqqa salıstırǵanda neytral sortları bar.