6-mavzu: Amaliy psixolog faoliyatining asosiy ko‘rinishlari

 
5.Psixodiagnostika−psixologik xizmat vazifalaridan biri sifatida.
Psixologik ishlar majmuasi o`quvchilarni maktab, kollej va litseylarda 
o`qitish davomida psixologik-pedagogik jihatdan chuqurroq o`rganishga 
yo`naltirilgan bo`lib, ularning individual xususiyatlarini, ta'lim va tarbiyasidagi 
nuqsonlarning sababini aniqlashga mo`ljallangandir. Diagnostik ishlar guruhiy 
yoki yakka tartibda (individual tarzda) o`tkaziladi. Bu asnoda amaliy psixolog 
quyidagi yaqqol vazifalarni bajaradi: 
-yosh davr taraqqiyotining muayyan mezonlariga muvofiqligini aniqlash 
maqsadida psixolog bolalar, o`quvchilar, maxsus maktab va bilim yurti 
tinglovchilarini, oliy o`quv yurti talabalarini psixologik tekshiruvdan o`tkazib, 
ularning kamolot darajalarini belgilash; o`qituvchilarning kasbiy yaroqliligi va 
layoqatini diagnostika qiladi, ularning shaxs xislatlari, irodaviy sifatlari, his-
tuyg`ulari, o`z-o`zini boshqarish imkoniyati, intellektual (aqliy) darajasi va 
pedagogik qobiliyatini tekshirish; 
-psixolog o`quvchilar va talabalarning psixologik xususiyatlari, ularning 
qiziqish, mayl, ilk iqtidorligi kabilarni o`rganadi, ularga yakkahol (individual) 
munosabat va yondashishni yo`lga qo`yadi, mutaxassis va yetuk shaxs sifatida 
shakllanishiga muayyan yordam ko`rsatadi, trening (maxsus mashq) o`tkazish; 
-maktabgacha yoshdagi bolalar, o`quvchilar, kasb-hunar kolleji o`quvchilari, 
oliy o`quv yurti talabalarida uchraydigan o`quv malakalari va ko`nikmalarini 
egallashdagi nuqsonlar, xulq-atvordagi kamchiliklar, aqliy taraqqiyot va shaxs 
fazilatlaridagi buzilishlar sabablarini diagnostika qilish; 
-bolalarning voyaga yetgan odamlar va o`z tengqurlari (teshdoshlari) bilan 
muomalasi xususiyatini tekshirish, ularning etnoqiyofasi va etnomadaniyati 
xususiyatini hisobga olgan holda psixofiziologik metodikalarni muayyan sharoitga 
moslashtirish;
-boshqa sohaning mutaxassislari bilan birgalikda ruhiy rivojlanishdagi 
nuqsonlar xilma-xilligini hisobga olib, tabaqalashgan, differentsial diagnostikani 
amalga oshirish; 
- nuqsonlarning tibbiy va defektologik tabiatini aniqlash; 
- deviant (qonunbuzarlik) aksil ijtimoiy hulq-atvor sabablari va ularning 
shakllarini belgilash; 
- giyohvandlik, taksikomanlik, alkogolizm, o`g`irlik, daydilikning ijtimoiy-
psixologik ildizlarini tekshirish, ularning omillarini tahlil qilish; 
-rahbar kadrlar va o`qituvchilarning kasbga yaroqliligini ilmiy asosda 
tekshirish va aniq tavsiyanomalar ishlab chiqish; 

---

- oliy maktab xodimlari sinov (adaptatsiya) muddatini mutaxassis, o`qituvchi, 
aspirant va boshqalarni) o`rganish va amaliy ko`rsatmalar berish; 
- ish yuritish, saylov, saralash, tanlov, qabul bo`yicha ilmiy-psixologik 
prognoz qilish, sodir bo`lishi mumkin bo`lgan xavfdan ma'muriyatni ogoh etish. 
Attestatsiya, ijtimoiy talab va buyurtmalar yuzasidan ijtimoiy-psixologik 
axborotlar to`plash va ularni umumlashtirib, yaqqol tavsiyalar yaratish; 
- chet el muassasalari bilan aloqa qilish, kadrlarning malakasini oshirish, 
ularning intellektual potentsialini aniqlash, fan va texnikani rivojlantirish 
imkoniyati, oliy maktabning nufuzi to`g`risida, materiallar yig`ish, ularni 
psixologik jihatdan tahlil qilish va maslahatlar berish; 
- o`quv qo`llanmalarining sifati, kitobxonlik muammosi, xodimlar, 
talabalarning davlat mulkiga munosabati haqida ma'lumotlar to`plash va ularni 
umumlashtirish, ma'muriyatga va kasaba uyushmasiga axborot tayyorlash; 
- yotoqxonalarda o`quvchilar va talabalarning talabi, ehtiyoji, qiziqish, 
ijtimoiy qarashlari nuqtai nazari (pozitsiyasi), turmushga nisbatan munosabati 
to`g`risida ma'lumotlar to`plash va ularning faolligini oshirish yuzasidan tavsiyalar 
ishlab chiqish; 
- maktab xodimlari, o`qituvchilar va talabalarning ekologik, iqtisodiy, siyosiy, 
etnopsixologax bilimlari saviyasini tekshirish va mustaqillikni mustahkamlash 
imkoniyatini o`rganish, vatanparvarlik his-tuyg`ularini shakllantirish maqsadida 
tadbirlar tizimini ishlab chiqish; 
- an'anaviy ta'lim va tarbiya metodlarining yutug`i hamda kamchiliklarini 
tadqiqot qilish, innovatsion, faol uslublar samaradorligini amaliyotda sinab ko`rish, 
o`quvchilarning ularga nisbatan munosabatini aniqlash va ana shularga asosan 
o`qitishni 
individuallashtirish, 
tabaqalashtirish 
bo`yicha 
o`quv-uslubiy 
ko`rsatmalar tavsiya qilish; 
- iqtidorli o`quvchilar, talabalar, yosh mutaxassislar, aspirantlarni tanlashda 
ishtirok etish, ilmiy-psixologik tavsiyalar ishlab chiqish; 
- o`quvchilar, o`qituvchilar, xodimlar, talabalar ijodiy faoliyati mahsuldorligi, 
to`garaklar faolligini ko`tarishning tadbirlarini ishlab chiqish, ularning 
imkoniyalarini tekshirish, kasb mahoratini egallash bo`yicha musobaqalar, 
munozaralar tashkil qilish va ularning mahsuli to`g`risida bashorat (prognoz) 
qilish; 
- o`quvchilar, o`qituvchilar, xodimlar, talabalar o`rtasida bo`sh vaqtni 
taqsimlash va undan omilkorlik bilan foydalanish muammosini ijtimoiy-psixologik 
nuqtai nazardan tekshirish va bo`sh vaqtni maqsadga muvofiq tashkil qilish yo`llari 
hamda ulardan etnopsixologik bilimlar, ma'naviy qadriyatlarni egallashda 
foydalanish imkoniyatini psixologik jihatdan tahlil qilish; 
- maktab o`quvchilari, o`qituvchilari, xodimlari va talabalarida davlat 
mablag`ini tejash tuyg`usini aniqlash, tejamkorlik, mol-mulkni asrash hissini, 
noxush kechinmalarni jamoa orasida yoppasiga tekshirish, ularda mehnatni 
qadrlash burchini shakllantirish bo`yicha tadbirlar ishlab chiqish, milliy g`urur, 
millatlararo munosabat madaniyatini tarkib toptirish majmuasini ishlab chiqish; 

---

- o`quvchilar, o`qituvchilar va maktab xodimlari, talabalarda ishbilarmonlik 
qobiliyatini rivojlantirish yuzasidan ilmiy-psixologik dastur yaratish hamda uning 
moddiy boylik ishlab chiqarishdagi ulushini tahlil qilish. 
Psixologik-pedagogik diagnostika bugungi kunda maktab, bog`cha va boshqa 
turli tipdagi o`quv bilim yurtlari psixologlari va pedagoglari oldida turgan muhim 
vazifalardan, ularning real ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda shakllanmoqda va 
rivojlanmoqda. 
Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib chiqqan holda, biz psixologik-
pedagogik diagnostikaning metodlariga batafsil to`xtalib o`tmaymiz, faqat ularning 
ba'zilari nomlarini ko`rsatib o`tish bilan cheklanamiz. Ularga quyidagilar kiradi: 
 
turli reja, dastur, maqsad va mezonlarga ega bo`lgan kuzatish 
metodlari guruhi; 
 
diagnostik suhbatlar; 
 
dianostik so`rovnomalar; 
 
diagnostik intervyu; 
 
barcha tipdagi anketalar; 
 
turli psixodiagnostik testlar; 
 
o`quv guruhining xususiyatlarini o`rganish metodlari; 
 
pedagogik testlar, shu jumladan, didaktik testlar; 
 
o`quv hujjatlarini tahlil qilish, shu jumladan, kontent-analiz metodi; 
 
turli xildagi jamoatchilik fikrini o`rganishga mo`ljallangan metodlar 
va h.k. 
Hayotiy va pedagogik tajribalar shuni ko`rsatadiki, diagnostik faoliyat bilan 
shug`ullanmoqchi bo`lgan pedagog, ba'zi hollarda amaliyotchi-psixolog ishni 
o`zida mavjud metodikalardan kelib chiqib, shu metodika yordamida tadqiqot, 
tekshirish o`tkazish, ma'lumot yig`ishdan boshlaydi. Keyin esa olingan natijalarni 
hayotga moslashtirishga harakat qilib, o`z ishining amaliy ahamiyatini ko`rsatishga 
harakat qiladi. Bunda ish uslubining asosiy kamchiligi shundaki, ba'zida juda 
mukammal, o`ta ilmiy amaliy asoslangan metodikalar aniq pedagogik faoliyatning 
maqsad va vazifalariga mos kelmasligi, ulardan yiroqligi sababli kutilgan natija 
bermaydi. Shuning uchun ham har qanday diagnostik faoliyat nimani yoki kimni, 
qaysi maqsadlarga o`rganish, olingan natijalardan qanday foydalanishni 
anglashdan boshlanishi shart.