6-мавзу: АҲоли геоэкологик омил сифатида

Аҳолининг сезиларли ўсиши 20-асрнинг иккинчи ярмида рўй берди.

Хусусан, аҳолининг сезиларли ўсиши 20-асрнинг иккинчи ярмида рўй берди ва давом этмоқда, шу даврда аҳоли сони икки баравар кўпайди. Аҳолининг энг юқори нисбий ўсиши 60-йилларнинг охирига келиб ўсди. Йилига максимал 2,06%. Ўшандан бери нисбий ўсиш пасайиб кетди, аммо мутлақ ўсишда давом этди, 1965 йилдаги 65 миллион, 1985 йилда 80 миллионгача ва 1995 йилда тахминан 90 миллионга кўпайди. 2050 йилга бориб 8 млрд га етиши кутилмоқда. Яқинда йил давомида дунё аҳолисининг мутлақ ўсиши пасайиши кутилмоқда. Прогнозларга кўра, дунё аҳолисининг барқарорлашиши кейинги асрнинг ўрталарида 10 миллиард киши даражасида бўлади.

Таниқли демограф Франк Ноуцтайн (АҚШ) назариясига кўра, иқтисодий ва ижтимоий тараққиёт демографик ўтиш жараёнини таъминловчи аҳоли сонининг ўсишига таъсир қилади. Дунёдаги ҳар бир мамлакат ўтишнинг уч босқичидан бирига тўғри келади.

Биринчи босқичда туғилиш ва ўлим даражаси юқори бўлиб, аҳоли аста-секин ўсиб бормоқда ёки умуман йўқ. 

Иккинчи босқичда, яшаш шароитларининг яхшиланиши, хусусан, тиббий хизматларнинг тарқалиши (масалан, аҳолини эмлаш каби) ўлим камаяди, аммо туғилиш даражаси юқори бўлиб, аҳоли тез ўсмоқда. 

Демографик ўтиш жараёнини якунловчи учинчи босқичда ижтимоий ва иқтисодий ютуқлар, шу жумладан болалар ўлими камайиши натижасида оилалар сони камаяди. Биринчи босқичда бўлгани каби, туғилиш ва ўлим мувозанатга келади, аммо уларнинг сони анча паст даражада.

Бутун дунё бўйлаб демографик ўтиш жараёни Франк Ноуцтайн назариясига мувофиқ ривожланмоқда. 

20-асрнинг 90-йиллари бошларига келиб, Европанинг 24 мамлакатида, шу жумладан Россияда, шунингдек Японияда, демографик ўтиш деярли якунланди. Ушбу мамлакатларда аҳолининг йиллик ўсиши 0,3% дан ошмайди, шунда аҳоли деярли барқарорлашди.

Бошқа давлатлар асосан иккинчи босқичнинг турли босқичларида, бу аҳолининг тез ўсишини тушунтиради. Аҳоли сонининг ўсиши асосан ривожланаётган давлатлар ҳисобига амалга оширилмоқда, уларнинг улуши 2030 йилга келиб дунё аҳолисининг 85-87% ни ташкил этади.Дунёнинг деярли барча мамлакатлари биринчи босқичдан ўтди. Бундан юз йил олдин деярли барча Ғарбий Европа мамлакатлари демографик ўтишнинг биринчи босқичида эдилар.