6. Mavzu. Global urbanizatsiyaning asosiy hududlari va markazlari

6. Mavzu. Global urbanizatsiyaning asosiy hududlari va markazlari
Urbanizatsiya global jarayon sifatida turli mamlakatlar va mintaqalarda umumiy xususiyatlar mavjudligiga qaramay, u o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib, ular, birinchi navbatda, turli darajalar va urbanizatsiya sur'ati.
Urbanizatsiya darajasiga ko'ra, dunyoning barcha mamlakatlarini 3 ta katta guruhga bo'lish mumkin. Ammo asosiy farqlarni ko'proq va kam rivojlangan mamlakatlar o'rtasida kuzatish mumkin. 90-yillarning boshlarida. rivojlangan mamlakatlarda urbanizatsiya darajasi o'rtacha 72%, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa 28% ni tashkil etdi.
Urbanizatsiya sur'ati ko'p jihatdan uning darajasiga bog'liq. Urbanizatsiya darajasi yuqori bo'lgan iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning ko'pchiligida shahar aholisining salmog'i so'nggi paytlarda nisbatan sekin o'sdi va poytaxtlar va boshqa yirik shaharlarda aholi soni, qoida tariqasida, hatto kamayadi. Ko'pgina shaharliklar endi yirik shaharlarning markazlarida emas, balki shahar atrofida va qishloq joylarda yashashni afzal ko'rishadi. Bu muhandislik uskunalari narxining oshishi, infratuzilmaning eskirganligi, transport muammolarining o'ta murakkabligi va atrof-muhitning ifloslanishi bilan bog'liq. Ammo urbanizatsiya yangi shakllarni egallab, chuqur rivojlanishda davom etmoqda. Urbanizatsiya darajasi ancha past bo'lgan rivojlanayotgan mamlakatlarda u kengayishda davom etmoqda va shahar aholisi tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda. Bugungi kunda ular shahar aholisi sonining yillik umumiy o'sishining 4/5 qismidan ko'prog'ini tashkil etadi va iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda shahar aholisining mutlaq soni allaqachon ularning sonidan ancha oshib ketgan. Ilm-fanda shahar portlashi sifatida tanilgan bu hodisa ulardan biriga aylandi muhim omillar rivojlanayotgan mamlakatlarning butun ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi. Biroq, bu hududlardagi shaharlar aholisining o'sishi ularning haqiqiy rivojlanishidan ancha oldinda. Bu, asosan, ortiqcha qishloq aholisining doimiy ravishda shaharlarga, ayniqsa yirik shaharlarga "siqib chiqarilishi" tufayli yuzaga keladi. Shu bilan birga, kambag'allar odatda qashshoqlik kamarlari, qashshoqliklar mavjud bo'lgan yirik shaharlarning chekkalarida joylashadilar. To'liq, ba'zida aytilishicha, "xarajat urbanizatsiyasi" juda katta ulushlarni oldi. Shuning uchun ham bir qator xalqaro hujjatlarda rivojlanayotgan mamlakatlardagi urbanizatsiya inqirozi haqida gap boradi. Ammo u asosan o'z-o'zidan va tartibsiz bo'lib qolmoqda.



Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda, aksincha, urbanizatsiya jarayonini tartibga solish va uni boshqarish borasida katta ishlar olib borilmoqda. Ko‘pincha sinov va xato yo‘li bilan amalga oshiriladigan bu ishga davlat idoralari bilan bir qatorda me’morlar, demograflar, geograflar, iqtisodchilar, sotsiologlar va boshqa ko‘plab fanlar vakillari jalb etilgan. Aholining o'sishi, tarkibi va taqsimlanishining zamonaviy jarayonlari ko'plab murakkab muammolarni keltirib chiqaradi, ularning ba'zilari global, ba'zilari esa mamlakatlarga xosdir. har xil turlari. Ulardan eng muhimlari dunyo aholisining doimiy tez o'sishi, millatlararo munosabatlar va urbanizatsiyadir.
Dunyo aholisining deyarli barcha muammolari, hech qachon bo'lmaganidek, jahon urbanizatsiyasi jarayonida bir-biri bilan chambarchas bog'liq. Ular shaharlarda eng ko'p to'plangan shaklda paydo bo'ladi. Aholining o'zi va ishlab chiqarish ham jamlangan - ko'pincha haddan tashqari chegaralargacha. Urbanizatsiya - bu dunyo hayotining barcha jabhalariga ta'sir qiluvchi eng murakkab va xilma-xil jarayon. Shuning uchun u adabiyotda, eng avvalo, iqtisodiy va ijtimoiy-geografik adabiyotlarda keng o‘z aksini topdi. Uchinchi ming yillik bo'sag'asidagi jahon urbanizatsiyasining faqat ba'zi xususiyatlarini qayd etib o'tamiz. Urbanizatsiya har xil rivojlanish darajasidagi mamlakatlarda har xil shakllarda, har bir mamlakatning turli sharoitlarida ham kenglik va chuqurlikda, u yoki bu tezlikda tez sur'atlar bilan davom etmoqda.
Shahar aholisining yillik o'sish sur'ati butun dunyo aholisining o'sishidan deyarli ikki baravar yuqori. 1950 yilda dunyo aholisining 28%, 1997 yilda 45% shaharlarda yashagan. Tez o'sib borayotgan shahar atrofi, aglomeratsiyalari va undan ham kengroq urbanizatsiya zonalari bilan turli darajadagi, ahamiyatli va kattalikdagi shaharlar o'zlarining ta'siri bilan amalda insoniyatning asosiy qismini qamrab oladi. Bunda yirik shaharlar, ayniqsa millionerlar yashaydigan shaharlar katta rol o'ynaydi. 1950 yilda ularning soni 116 tani tashkil etgan bo'lsa, 1996 yilda esa 230 taga etdi. Aholining shahar turmush tarzi, keng ma'noda shahar madaniyati dunyoning aksariyat mamlakatlarida qishloq joylarida tobora kengayib bormoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarda urbanizatsiya asosan qishloq joylardan va kichik shaharlardan katta shaharlarga ko'plab migrantlar oqimi natijasida "kenglikda" bo'ladi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining ma'lumotlariga ko'ra, 1995 yilda rivojlanayotgan mamlakatlarda shahar aholisining ulushi umuman olganda 38% ni, shu jumladan eng kam rivojlangan mamlakatlarda 22% ni tashkil etdi. Afrika uchun bu ko'rsatkich 34%, Osiyo uchun - 35% edi. Ammo Lotin Amerikasida shahar aholisi hozirda aholining aksariyat qismini tashkil qiladi: 74%, shu jumladan Venesuelada - 93%, Braziliya, Kuba, Puerto-Riko, Trinidad va Tobago, Meksika, Kolumbiya va Peruda - 70% dan 80% gacha va va boshqalar. Faqat bir nechtasida rivojlangan mamlakatlar ah (Gaiti, Salvador, Gvatemala, Gonduras) va Karib dengizining kichik orol mamlakatlarida shahar aholisining yarmidan kamrog'i - 35% dan 47% gacha.
Urbanizatsiyaning yuqori darajasi ko'rsatkichlari Osiyo va Afrikaning nisbatan kam sonli, eng rivojlangan mamlakatlariga xosdir. Biroq, aslida, bu va boshqa ba'zi Osiyo mamlakatlari uzoq muddatli, hatto qadimiy urbanizatsiyaning turli xil xususiyatlariga ega (Xitoy, Hindiston, Yaqin va Yaqin Sharq mamlakatlari, Janubi-Sharqiy Osiyo va boshqalar). Shahar aholisining katta qismi, shaharlar mamlakatlari (Singapur, Gonkong, Makao) bundan mustasno, ba'zi arab davlatlarining, ayniqsa neft qazib oluvchi davlatlarning joylashuvi tabiati bo'yicha ularga yaqin: Quvayt (97%). , Qatar (91%), Birlashgan Arab Amirliklari (84%), Iordaniya (72%). Shahar aholisining juda katta qismi Osiyoning uzoq g'arbiy qismidagi eng rivojlangan mamlakatlarga ham xosdir: Isroil (91%), Livan (87%), Turkiya (69%).
Sanoati rivojlangan mamlakatlarda "kenglikda" urbanizatsiya uzoq vaqtdan beri o'zini tugatdi. 21-asrda ularning aksariyati deyarli butunlay urbanizatsiyalashgan. Evropada shahar aholisi o'rtacha 74% ni, shu jumladan G'arbiy Evropada 81% ni tashkil qiladi. alohida mamlakatlar- bundan ham ko'proq: Belgiyada - 97%, Gollandiya va Buyuk Britaniyada - 90%, Germaniyada - 87%, garchi ba'zi joylarda sezilarli darajada kamroq bo'lsa: Avstriyada, masalan - 56%, Shveytsariyada - 61%. Shimoliy Evropada yuqori urbanizatsiya: o'rtacha, shuningdek, Daniya va Norvegiyada - 73%. Bu Janubiy va Sharqiy Evropada sezilarli darajada kamroq, ammo, albatta, urbanizatsiyaning boshqa ko'rsatkichlari bilan u rivojlanayotgan mamlakatlarga qaraganda yuqori. AQSh va Kanadada shahar aholisining ulushi 80% ga etadi.
Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar ulushi hozirgi vaqtda urbanizatsiya "chuqurroq" bilan tavsiflanadi: intensiv suburbanizatsiya, shahar aglomeratsiyasi va megapolislarning shakllanishi va tarqalishi. Transport industriyasining kontsentratsiyasi yirik shaharlarda iqtisodiy hayot sharoitini yomonlashtirdi. Ko'pgina hududlarda aholi aglomeratsiyalar markazlariga qaraganda kichik shaharlarda, chekkalarda tezroq o'sib bormoqda. Ko'pincha yirik shaharlar, ayniqsa millionerlari bo'lgan shaharlar, shahar atrofiga, sun'iy yo'ldosh shaharlarga, ba'zi joylarda qishloqlarga ko'chib o'tishi sababli o'z aholisini yo'qotadi, bu erda shahar turmush tarzini olib keladi. Sanoati rivojlangan mamlakatlarning shahar aholisi hozirda deyarli o'smaydi.
Shahar aholisining tarqalishi va dinamikasi dunyo va mamlakatlarning ayrim qismlarida juda notekis. 1994 yilda dunyo shahar aholisining qariyb 46% Osiyo, 21% Yevropa, 14% Lotin Amerikasi, 10% Afrika, 8% dan ortigʻi Shimoliy Amerika hissasiga toʻgʻri keldi.
Mamlakatlar bo'ylab fuqarolarni joylashtirishda aniq kontrast mavjud. 1995 yilda ularning beshtasi shahar aholisi 100 milliondan ortiq. har birida (Xitoy, Hindiston, AQSh, Braziliya, Rossiya) 1060 million fuqaro yoki Yerning shahar aholisining 41 foizi jamlangan.
So'nggi o'n yilliklardagi global urbanizatsiyaning muhim xususiyati rivojlanayotgan mamlakatlarning birinchi o'ringa chiqishidir. 1994 yilda ularda butun dunyo fuqarolarining 65,5 foizi istiqomat qilgan (1950 yilda - atigi 40,1 foiz), 2025 yilga kelib, BMT demograflarining fikriga ko'ra, bu ko'rsatkich deyarli 80 foizga oshadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar jahon urbanizatsiyasi rivojlanishining sifat jihatlariga ham kuchli ta'sir ko'rsatadi. Ularning shahar aholisining aksariyati kechagi qishloq aholisi bo'lib, ular ko'pincha shaharni "qishloqlashtirish" ga hissa qo'shadilar, unga qishloqqa xos xulq-atvor normalari va qadriyatlar tizimini kiritadilar. Ushbu guruh mamlakatlari shaharlarida aholining ishchi kuchiga bo'lgan talabdan ancha yuqori o'sishi nafaqat zamonaviy ishlab chiqarishda, na zamonaviy iste'molda ishtirok etmaydigan va mohiyatan saqlanib qoladigan ijtimoiy qatlamlarning mutlaq emas, balki ba'zan nisbiy kengayishi bilan birga keladi. urbanizatsiyalanmagan. Rivojlanayotgan mamlakatlar shahar aholisining katta qutblanishi, uning muhim qismining shahar turmush tarzi bilan etarli darajada tanish bo'lmaganligi shundan kelib chiqadi. Shunga qaramay, odamlar shaharlarga oqib kelishda davom etmoqda. Buning sabablari bor. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, barcha muammolar va halokatli prognozlarga qaramay, katta shaharlarda hayot sifati kichik va qishloq joylarga qaraganda yaxshiroq: ularda o'rtacha umr ko'rish va chaqaloqlar o'limi past, malakaliroq. tibbiy yordam, ta'lim olish va ish topish uchun ko'proq imkoniyatlar, yuqori daromad, qulaylik va boshqalar. Yoki, amerikalik sotsiolog Lyuis Mumford yozganidek, “shahar imkoniyatlar ramzidir”. Rivojlanayotgan mamlakatlar aholisining 30% dan sal koʻprogʻini shahar aholisi tashkil qilsa-da, bu mamlakatlar yalpi ichki mahsulotining 60% dan ortigʻini tashkil qiladi.
Ma’lumki, urbanizatsiya (lotincha urb – "shahar”) – bu shaharlar va shahar aholisining o‘sish, shahar turmush tarzining keng tarqalish jarayonidir. Shaharlar eng qadimgi davrlarda vujudga kelib, qishloqlar bilan birgalikda aholi manzilgohlarining ikkita asosiy turidan birini tashkil qiladi. Shaharlar tarixan ijtimoiy mehnat taqsimoti natijasida paydo bo‘lgan va rivojlangan. Qadimgi davrlarda shaharlar hunarmandchilik, savdo-sotiq, ma’muriy boshqaruv, mudofaa ishlari, diniy ibodatxona va ziyoratgohlar
negizida vujudga kelgan. Tarixdan ma’lumki, bir necha ming yillar avval Yer yuzida Fiva, Bobil (Vavilon), Ur, Afina, Rim, Iskandariya, Karfagen, Moxenjo-Daro, Samarqand (Marokand) kabi yirik shaharlar mavjud bo‘lgan. Ammo haqiqiy shaharlashuv jarayoni qizg‘in sur’atlar bilan faqat XIX asrda, dastlab Yevropada, keyinchalik esa Shimoliy Amerikada boshlandi. Bu hodisa G‘arb davlatlarida o‘sha paytda ro‘y bergan sanoat inqilobining natijasi bo‘ldi. Dunyoning rivojlanayotgan mamlakatlarida esa urbanizatsiya jarayonlari XX asrning o‘rtalarida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sohalardagi ijobiy o‘zgarishlar tufayli boshlandi va hozirgi kungacha yuqori sur’atlar bilan davom etmoqda.
Oxirgi 200 yil davomida dunyo aholisida shahar aholisining ulushi muntazam ravishda o‘sib borgan. 1800-yilda insoniyatning taxminan 3 % i shahar joylarida istiqomat qilgan edi. 1900-yilga kelib bu raqam 14 % gacha ko‘tarildi. Yarim asrdan so‘ng, 1950-yilda jahon urbanizatsiya darajasi 29 % ni tashkil etdi, 1990-yilda bu ko‘rsatkich 45 %, 2001-yilda – 47 % ga yetadi. 2010-yilga kelib Shaharliklarning jahon aholisi tarkibidagi ulushi 50 % dan ortdi va hozirgi kunda u 54 % ga teng.
Urbanizatsiya jarayoni 3 ta asosiy bosqichdan o‘tib rivojlanadi.
I. Shakllanayotgan urbanizatsiya bosqichida shahar aholisining ulushi 50 % dan past bo‘lib, yangi shaharlar vujudga keladi, ayrim qishloq joylar shahar manzilgohlari toifasiga o‘tib ketadi. Ayniqsa, yirik shaharlar tez o‘sishni boshlaydi. Bunda eng yirik shahar boshqalarga nisbatan ancha ilgarilab ketadi. Eng yirik shaharlarning o‘sishi ayrim hollarda "soxta” urbanizatsiya tarzida, ya’ni shahar chekkalarida qishloqdan ko‘chib kelgan past daromadli aholi uy-joylarining zichlashib borishi ko‘rinishida kechadi. Hozirda Osiyo va Afrikadagi qator rivojlanayotgan mamlakatlar urbanizatsiyaning ana shu bosqichini kechirmoqdalar.
II. Rivojlangan urbanizatsiya bosqichi "millioner” shaharlarning yuqori sur’atlar bilan o‘sishi hamda yirik shaharlar atrofida aglomeratsiyalarning vujudga kelishi bilan tavsiflanadi. Shaharliklarning jami aholidagi ulushi 50 % dan ortib ketadi, yangi shaharlar deyarli vujudga kelmaydi, mavjud shaharlar esa, ayniqsa, yiriklari tez rivojlanadi, shahar manzilgohlarining tizimlari shakllanib boradi. Urbanizatsiyaning bu bosqichi Sharqiy Yevropa, MDH davlatlari, Lotin Amerikasi, Shimoliy Afrika, Janubi-g‘arbiy Osiyo, Okeaniyadagi ko‘p mamlakatlarga xos.
III. Yetuk urbanizatsiya bosqichi Yevropaning eng rivojlangan davlatlari, AQSH, Kanada, Avstraliya, Yaponiya, Isroilda kuzatilmoqda. Bunda aholi yirik shaharlarning markazlaridan asta-sekin shahar atrofiga ko‘chib boradi, lekin shaharda ishlash, o‘qish, turli faoliyat yuritishni davom ettiradi. Natijada shaharlar markazlari, asosan, tadbirkorlik, bank-moliya sektori, boshqaruv sohalarining rivojlanish maskanlariga aylanib, aholi yashash massivlari esa tobora markazdan uzoqla shib boraveradi. Bunday ijtimoiy-geografik jarayon suburbanizatsiya deb ataladi. Transport va aloqaning zamonaviy texnologiyalari rivojlangan sari urbanizatsiyaning bu bosqichida shahar iqtisodiyoti tarmoqlari va shahar turmush tarzi qishloq joylarda ham keng tarqalib boradi, natijada shahar va qishloqlardagi yashash sharoiti tobora yaqinlashadi, ya’ni, qishloq joylar rasman o‘zining qishloq maqomini saqlab tursada, aslida, tub ma’noda shaharlashib ketadi. Shahar bilan qishloq joylar orasidagi ijtimoiy-iqtisodiy farq va chegaralarning yo‘qolib borish jarayoni rurbanizatsiya atamasi bilan yuritiladi.