6-Mavzu mttda nutqni rivojlantirishda,,Ilk qadam’’davlat o’quv dasturining ilmiy asoslari,tuzilishi

Ta’lim oluvchilar bilimini faollashtirish.
Savollarga javob beradilar
	5.Tinglovchilarga savollar bilan murojat etadi blits so’rov usulidan foydalanib ,o’quvchilar baholanadi.	Yozib oladilar.
	Yangi mavzu bayoni.	Diqqat qiladilar
	6.Nazariy mashgulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq o’qitish jarayonini tashkil etish bo’yicha harakatlar tartibini bayon etadi.	Topshiriqni bajaradilar.
	7. Slaydlarni Power Point tartibida namoyish va sharxlash bilan mavzu bo’yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi .	Kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishadi
		Har bir guruh o’z topshiriqlari bo’yicha faoliyat boshlaydi.
	Yangi mavzuni mustahkamlash.	Guruh sardorlari o’z ishlarini taqdim qilishlarini aytadi. Savollarga javob beradilar
	8.Mustahkamlash uchun savollar beradi. 1-ilova	Guruh ish natijalarini o’zaro baholaydi.
	9. O’quvchilar kichik guruhlarga bo’linadi va ishlash qoidalari tushuntiriladi.	Diqqat qiladilar
	10.Guruhlarga alohida topshiriq beriladi. 2-ilova. O’quvchilarni baholash mezoni bilan tanishtiradi.
	11. Guruh a’zolariga diqqat bilan eshitishlarini va savollar berishlarini aytadi.
	12. Guruhlar o’zaro bir-birlarini baholashlarini o’tkazadi.
	Kutilayotgan natijani eslatadi va natijaga erishganliklarini aniqlaydi. Хulosalaydi.
3-bosqich .	Mashg‘ulot yakuni: Guruhlarning faoliyati umumlashtiriladi.Faol o’quvchilar alohida ko’rsatiladi. O’quvchilarni baholaydi. Darsga yakun yasaydi.	O’quvchilar baholari bilan tanishadilar.
Yakuniy	Uyga vazifa berish.	Topshiriqni yozib oladilar.
(10 daq.)	3-ilova.Kelgusi mashg’ulotga vazifa va uni bajarish.
16-Mavzu :Grammatik to’g’ri nutqni shakllantirish mashg’ulotlarini o’tkazish usullari.
Reja:
1. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish qonuniyatlari
2.«Ilk qadam» davlat dasturida bolalar nutqini rivojlantirishning ilmiy asosi.
3.Nutqni shakllantirish mashg’ulotlari o’tkazish.
Tayanch tushunchalar: sensomotorika, tajriba-validatsiya, bilish instinkti, me ’yorlangan nutq, nutq me ’yorlari, bolaning nutqi, til qonuniyatlari, kattalar nutqi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish qonuniyatlari. Ma’lumki, bolaning nutqi til qonuniyatlariga to‘g‘ri amal qilish, kattalar nutqini idrok etish va o‘zining ijodiy faolligi natijasida rivojlanadi. Shunday qilib, til va nutq maktabgacha katta yoshdagi bolaning psixologik nvojlanishi hamda dastawal xotirasi, fikrlashi, idrok etishi, hissiyot; va ehtirosini ta’minlaydigan ikkita muhim vositadir. Birinchi qonuniyat: Ona tilidagi nutqni idrok etish qobiliyati bola nutq organlari muskullarining mashq qildirilishiga bog‘liq (shuning uchun ham so‘z, ibora va gaplami talaffuz etishni takomillashtirish uchun nutq organlarini mashq qildirishga yetarli darajada e’tibor bermoq muhimdir). Ikkinchi qonuniyat: Nutq ma’nosini tushunish bola tomonidan nutqning leksik va grammatik qonuniyatlarining o‘zlashtirilishiga bog‘liq. Uchinchi qonuniyat: Nutq ifodaliligini o‘zlashtirish bolada fonetika, leksika va grammatikaning ifoda vositalarini tushunishga bo‘lgan moyillikka bog‘liq (maktabgacha katta yoshdagi bolalarni nutq ifodaliligini tushunishga o‘rgatish hamda bu hissiyotlaming bola tomonidan o‘zlashtirilishiga erishish lozim). To‘rtinchi qonuniyat: Nutqni boyitish, awalo, nutq ko‘nikmalarini takomillashtirishga bog‘liq (agar oldingi yosh bosqichida maktab57 gacha katta yoshdagi bola nutqini shakllantirish muvaffaqiyatli bo‘lgan bo‘Isa, undan keyingi nutqni boyitish jarayoni hamda uni o‘zlashtirish oson va tez boradi). Bundan tashqari, tadqiqotchilar tomonidan nutqni boyitish jadalligi tilni his etish, bilish imkoniyatlari (sezish, xotira, idrok qilish, fikrlash), iroda kuchining rivojlanishiga ham bog‘liq. Beshinchi qonuniyat: Nutq m e’yorlarini o‘zlashtirish tilni his etishning rivojlanishiga bog‘liq. Bolalarning nutqini o‘zlashtirishda tinish belgilarini qo‘llash m e’yorini, eslab qolish qobiliyatini shakllantirish muhim o‘rin tutadi. M e’yorlangan nutqda ona tili unsurlarini an’anaviy qo‘llashda inson hayotining asosan maktabgacha katta yoshdagi davri samarali bo‘lishi ona tili metodikasi ilmida allaqachon o‘z isbotini topgan. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish bilan bog‘liq bo‘lgan masalalar kompleksini hal etishda quyidagilar alohida hisobga olinadi: 1. Insondagi bilish instinkti, tug‘ma qiziquvchanlik nutq vositasida amalga oshiriladi. 2. Bola nutq ishtirokida olamni bilib boradi. Psixologlaming kuzatishicha, tevarak-atrof to‘g‘risidagi bilimlar nutq orqali o‘zlashtiriladi. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, bolalarni tevarakatrof bilan tanishtirish nutqni rivojlantirishda keng imkoniyatlar tug‘diradi. Shunga ko‘ra tarbiyachilar maktabgacha katta yoshdagi bolalarning nutqini to‘g ‘ri yo‘naltirishni tevarak-atrof bilan tanishtirish orqali amalga oshiradi. Bolalar nutqini rivojlantirish samaradorligiga erishish uchun ulaming bilim darajasi, qiziqishi va shaxsiy qobiliyati xususiyatlarini hisobga olish muhimdir. Shu narsa aniqlanganki, maktabgacha katta yoshdagi bolalarning barcha harakat va xulqini boshqarishda bosh miya faoliyatining roli ortib boradi. Ya’ni bolalar boshqalaming xatti-harakatlarini, atrofda kechayotgan voqea-hodisalami bilishga va baholashga intiladilar. Shunga ko‘ra maktabgacha yoshdagi bolalar bajaradigan faoliyat turlari ham xilma-xil va mazmunli bo‘lib boradi. Demak, bolalar faoliyatining sermahsul turlari nutq o‘stirishda katta rol o‘ynaydi. 58 Bolalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimi birgalikda uyushtiriladigan o‘yinlarda yuqori darajada shakllanadi. Ijtimoiy foydali mehnat va o‘qish kabi faoliyat turlari tobora ko‘proq rol o‘ynay boshlaydi. Shu bilan birga, tengdoshlariga nima bilandir ko‘mak berish, ular uchun biron-bir foyda yetkazish maqsadida namoyon bo'Iadigan mehnatning ijtimoiy motivlari yanada ahamiyatliroq, ya’ni sezilarli bo‘lib qoladi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar o ‘z xulqlarini yanada asosliroq boshqara boshlaydilar. Bolalar tarbiyachisi tomonidan ular oldiga qo‘yilgan vazifalar ma’nosini aniq biladilar, topshiriqlami mustaqil va nuqsonsiz bajarisli uchun astoydil intiladilar. Bulaming barchasi nutqni rivojlantirishning muhim shart-sharoitlari b o iib xizmat qiladi. Ma’lumki, ta’limda biror-bir yutuqqa erishish tarbiyaga bogiiq. Shuning uchun ham maktabgacha yoshdagi bolalaming madaaiy xulqodatlarini shakllantirishga muayyan darajada e’tibor beris 1 lozim. Ularda yaxshilik, kamtarlik, adolatlilik, vijdonlilik to‘g ‘risid igi axloqiy tasawurlami tarkib toptirish kerak. Nutqni samaraliroq rivojlantirish maqsadida bolalaming tevarak-atrof obyektlari (kishilaming hayoti va mehnati, hayvonlar, o'simliklar olami, suv osti dunyosi) to‘g‘risidagi tasawurlarini aniqlash va izchil, rejali tarzda kengaytira borish talab etiladi. Nutqni rivojlantirishning samaradorligini oshirish rejasida nafaqat tevarak-atrof obyektlari ustida oddiy kuzatishlar (mushohadalar) uchun, balki ulami o‘rganish uchun ham sayrlar, sayohatlar o‘tkazish muhimdir. Shu o‘rinda tevarak-atrof obyektlarini o‘rganishda nimalarga erishish mumkinligini aniqlab olishimiz lozim bo‘ladi. Buning uchun, aw alo, nutq o‘stirishga oid tevarak-atrof manbalarining o‘zini guruhlashtirish taqozo etiladi. (2-jadval) Tevarak-atrofni o ‘rganishda (tarbiyachilar yoki ota-onalar tomonidan) bolalar shunchaki kuzatmasliklari, balki predmetlami ularning qismlari, elementlarini ko‘rib, jarayonlar, hodisalami idrok eta borib, ular to‘g‘risida mulohaza yuritishlari ham lozim. Bunga erishish uchun tarbiyachi oldiga qiyoslash, taqqoslash, ajratish, umumlashtirish, ahlil qilish va boshqa shu kabi usullardan foydalanish vazifasi qc- yiladi. Bundan tashqari, о ‘rganish jarayonida) maktabgacha katta yoshdagi bolalarni mehnatning ular uchun qulay bo‘lgan turlari (ariqchalami tozalash, daraxtlar tagini yumshatish, gullami parvarish qilish)ga jalb qilish muhimdir. Bunday yondashuv shu bilan bog‘liqki, inson biron narsani o‘z qo‘li bilan bajarsa, uni ko‘proq va to‘laroq esda saqlaydi. Mazkur usul bilan maktabgacha katta yoshdagi bolalaming bog‘lanishli nutqidagi kamchiliklar narsa-predmetlaming nomlarini so‘zma-so‘z va eslash orqali to‘ldiriladi. Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish ko‘p jihatdan quyidagi narsalarning to‘g‘ri hal etilishiga bog‘liq: - nutqni rivojlantirishga doir didaktik materiallar (tarbiyachi va ota-onalaming m a’lum maqsadga qaratilgan nutqi, bolalarga o‘qib yoki aytib beriladigan ertaklar, qo‘shiqlar, hikoyalar); - ta’limning didaktik materiallami o‘zlashtirish uchun foydalaniladigan metod va usullari; - ta’limni tashkil etish (tevarak-atrof obyektlarini saralash, shunga bog‘liq nutq o‘stirishni rejalashtirish). 60 - o‘quv materialining mazmuni, uni o‘rganishning ayrim usullari hamda ularga tegishli tamoyillarga tayanib, tarbiyachi nutq o‘stirish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ishlami rejalashtirmog‘i zarur. Biz ayni muammoga oid tadqiqot ishlari olib borish jarayonida nutq o‘stirish borasida quyidagi didaktik tamoyillarga tayanib ish ko'rish yaxshi natija beradi degan xulosaga keldik: - nutq organlari hamda qo‘lni o ‘rgatish uchun nutq materialini tushunish; - nutq ahamiyatini tushunish hamda leksik va grammatik ko‘nikmalami rivojlantirish; - nutq ifodaliligini baholash. Buning uchun maktabgacha yoshdagi katta bolalarda muayyan hissiyotni rivojlantiradigan didaktik materiallami tanlash maqsadga muvofiqdir; - ona tiliga m uhabbat tuyg‘usini rivojlantirish tam oyili (bu o ‘rinda bolalarga, xususan, nutqda ona tili faktlarini q o ‘llash an ’anasini o ‘zlashtirish b o ‘yicha ta ’limni tashkil etish nazarda (utiladi); muayyan mavzuga oid yozma nutqni og‘zaki nutq bilan qiyoslash; - nutqning asta-sekin boyib 2. borishiorlov (6-7 yosh) qilib belgilandi. Tug‘ilgandan yetti yoshgacha bo‘lgan davrlaming xususiyatlari tavsifi har bir yosh davr ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan talablar yoritilgan bandlar boshiga joylashtirildi. Bu dasturdan foydalanishda har bir yosh davr, uning o‘ziga xos xususiyatlari - ga taalluqli m a’lumotlar bilan yaxlit bir bandda tanishib chiqish imkoni mavjud. 62 «Bolajon» yangi tayanch dasturida jismoniy rivojlanish, salomatlik, madaniy-gigiyenik malakalar yo‘nalishi bo‘yicha asosiy harakatlar alohida yoritildi va ular quyidagicha tartiblandi: Asosiy harakatlarga doir mashqlar; (Yurish, yugurish, sakrash, dumalatish, irg‘itish, ilib olish, emaklash, tirmashish, muvozanatni saqlash, velosiped haydash). «Bolajon» tayanch dasturida umumrivojlantiruvchi mashqlarga oid: (Yirik motorikani rivojlantirish, mayda qo‘l motorikasini rivojlantirish, sensomotorikani rivojlantirish bo‘limlari alohida yoritildi («Sensomotorika» - senso va motor so‘zlarining birgalikdagi ifodasi bo‘lib, lotincha «sensus» - sezish, «motor» - harakat, birgalikda nozik harakatlami sezish ma’nosida qo‘llanadi). Oyoq uchun mashqlar; Gavda uchun rivojlantimvchi mashqlar; Chiniqtirish va sog‘lomlashtirish; Ertalabki badantarfriya; Saflanish va qayta saflanish; Sport mashqlari; Raqs mashqlari; i Harakatli o‘yinlar. «Bolajon» yangi tayanch dasturida ta’limiy, voqeaband-ijroli, harakatli, teatrlashtirilgan о‘yin faoliyatlarini har bir yosh bosqichi uchun alohida « 0 ‘yir « bandida mustaqil bayon etish ko‘zda tutilgan. Madaniy-gigiyenik malakalar alohida bandlarda yoritilgan: taxminiy kun tartibi; uxlash gigiyenasi; shaxsiy gigiyena; ovqatlanish gigiyenasi; madaniy-gigiyenik ko‘nikmalami egallash va o‘z-o‘ziga xizmat qilish; o'ziga xos gigiyena; shikastlanishning oldini olish bandlari. «Bolajon» tayanch dasturida ijtimoiy-hissiy rivojlanish vazifasi mustaqil yo‘nalish sifatida dasturga ilk bor kiritildi. Uning maqsadi bolada milliy o‘zlikni anglash, o‘zi va o‘zgalar shaxsini hurmat qi63 lish, his-tuyg‘ulami ifodalash, kattalar va tengdoshlari bilan muloqotda milliy qadriyatlarimizga xos muomala odobiga tayanishni tarbiyalashdir. Bu bolaning ijtimoiy hayotga moslashuvi bilan bog‘liq bo‘lib, bo‘Ig‘usi barkamol shaxs ega bo‘lishi zarur boigan fazilatlarni tarbiyalashda poydevor bo‘lib xizmat qiladi. «Bolajon» tayanch dasturida ijtimoiy-hissiy rivojlanish yo‘nalishi: Ijtimoiy rivojlantirish (kattalar va tengdoshlari bilan muloqot); Hissiy rivoj lanish (bolaning «men» konsepsiyasi va his-tuyg‘ularini ifodalashi)ni o‘z ichiga olgan. Yangi dasturda nutq, o‘qish va savodga tayyorlash yo‘nalishi alohida, keng ochib berilgan. Ular quyidagicha tartiblangan: Nutq (Uning ekspressiv va impressiv muloqot turlari). 0 ‘qish va savodga tayyorlash: Badiiy adabiyot bilan tanishtirish. Bunda ilk bora bolani harflar bilan tanishtirish, bo‘g‘inlab o‘qish va o‘z ismini bosma harflarda yozish vazifasi kiritilgan.