6-mavzu. Talabni qondirishni tadqiq etish va prognoz qilish

1-rasm. Talabni o‘lchashni asosiy tushunchalari 
Bozor talabini prognozi kelgusi yilga yoki besh yilgacha qilinishi mumkin. Prognoz 
qilinadigan davr qancha katta bo‘lsa, prognoz qilish shuncha qiyinlashadi. 
Bozor talabiga juda ko‘p tashqi omillar ta’sir etadi. Talabni prognoz qilishda 
demografik, geografik, iqtisodiy, texnologik, ijtimoiy – madaniy va boshqa omillarni ta’siri 
hisobga olinishi kerak. SHuningdek, bozor talabiga korxona tomonidan, uning marketing 
dasturi doirasida amalga oshiriladigan turli chora – tadbirlar ham ta’sir o‘tkazadi. 

---

Bozor sig‘imi – bu ma’lum bir vaqtda mavjud hajmdagi va tarkibdagi tovar taklifi 
shuningdek, u bilan bog‘liq bo‘lgan narx darajasi orqali yuzaga kelgan talab miqdoridir. U 
natural va qiymat ko‘rsatkichlarida ifodalanadi. 
Bozor sig‘imi yuzaga kelgan narx darajasida ma’lum davr mobaynida bozorda 
sotilishi mumkin bo‘lgan tovar va xizmatlarning umumiy hajmini ifodalaydi hamda u 
quyidagicha aniqlanadi: 
B
s 
= T + I – E 
Bunda, 
B
s 
- bozor sig‘imi; 
T – bozorga taklif qilingan tovarlar yoki xizmatlarning umumiy hajmi; 
I – import hajmi; 
E – eksport hajmi. 
Ichki bozor sig‘imini hisoblashda boshqa bir qancha omillar ham hisobga olinadi, 
ya’ni to‘lov qobiliyatiga ega bo‘lgan talab, yil boshidagi tovar zahiralari qoldig‘i, tovarlar 
bozorining to‘yinganligi, o‘rtacha kishi boshiga to‘g‘ri keladigan iste’mol hajmi, 
korxonalar ehtiyojlari. 
2. Bozor kon’yunkturasi haqida tushuncha 
Kon’yunkturani o‘rganish marketing xizmatini ajralmas qismini tashkil etadi. 
Bizning mamlakatimizda kon’yunkturani o‘rganish 20 yillarda tashkil etildi. 
«Kon’yunktura» lotincha so‘z bo‘lib, holat degan ma’noni anglatadi, u keng ma’noda 
ularning o‘zaro aloqasidan olingan shartlarning yig‘indisi, o‘tar sharoit, predmetlarining 
joylashishidir. 
Bozor kon’yunkturasi – bu ma’lum bir vaqtda, ma’lum bir hududda talab bilan taklif 
o‘rtasidagi nisbatdir. 
Marketing sharoitini va bozorni tekshirish iqtisodiy, demografik, ijtimoiy, tabiiy, 
siyosiy va boshqa shart-sharoitlarni tahlil va bashoratni taxmin qiladi. Hozirgi kunda 
deyarli hamma yirik firmalar xususiy kon’yunktura xizmatlariga egadirlar, ular o‘zining 
faoliyat doirasida jahon va milliy masshtabda kon’yunkturani rivojlanishini kuzatishadi. 
Iqtisodiy kon’yunktura bu omillar va qayta ishlash sharoitlarining rivojlanishi va o‘zaro 
aloqadorlikda talab, taklif, narx omillari asosida bozordagi bir ko‘rinishdir. Bu ko‘rsatilgan 
aniqlik o‘z ichida kon’yunktura tushunchasining barcha amaliy sifatlarini o‘zida 
mujassamlashtiradi.
Birinchidan, unda iqtisodiy kon’yunktura predmeti ko‘rsatilgan, ya’ni bozor, 
ayirboshlash sohasidagi kon’yunkturani avval olib borilayotgan ishlar bilan bog‘laydi.
Ikkinchidan, kon’yunkturani faqat ayirboshlash sohasidagini emas, balki butun ishlab 
chiqarish jarayonini, ya’ni (ishlab chiqarish, taqsimlash, muomala, iste’mol, bular 
ayirboshlash prizmasi orqali aniqlanadi) o‘z ichiga qamrab oladi.
Uchinchidan, kon’yunktura dinamik o‘sish davrlarida ko‘riladi.
To‘rtinchidan, kon’yunktura ishlab chiqarish jarayoni aniq tarixiy sharoitlari bilan 
bog‘liq, har bir ishlash jarayonining yangi bosqichi uchun omillarning va kon’yunkturani 
rivojlanishining sharoitlarining mosligi o‘ziga xosdir.
Beshinchidan, uning ko‘rinishining asosiy shakli talab, taklif, va narx dinamikasining 
nisbatidir. Bir so‘z bilan aytganda, ayni shu omillar bozorning holatini va dinamikasini 
aniqlashda markaziy bo‘g‘in bo‘lib hisoblanadi. Kon’yunktura tadqiqotining ikkita 

---

ob’ektiga ko‘ra - ya’ni iqtisodiy kon’yunktura tushunchasidagi xo‘jalik va tovar bozori, 
ikki mustaqil tarkibiy qismga ajratiladi. 
1) umumxo‘jalik kon’yunkturasi
2) tovar bozori kon’yunkturasi.
Umumxo‘jalik kon’yunkturani strukturaviy birlik deb, shunga qaramasdan tovar 
bozorlarining va ko‘plab o‘zaro munosabatlar kon’yunkturasini yig‘indisi deb qarash 
mumkin. Tovar kon’yunkturasi umumxo‘jalik kon’yunkturasini tashkil etadi, 
umumxo‘jalik kon’yunkturasi esa tovar bozorlari kon’yunkturasini keltirib chiqarida. 
SHuning uchun ham umumxo‘jalik kon’yunkturani uni tashkil etuvchi tovar 
kon’yunkturalarini xususiyatlarining arifmetik summasi deb hisoblab bo‘lmaydi. Tovar 
bozorlari kon’yunkturasini umumxo‘jalik kon’yunkturasini elementi sifatida birlashuvi, 
bir butun kabi tovar kon’yunkturasini tashkil etuvchilarga mavjud bo‘lmagan yangi sifatni 
beradi. SHunday qilib, uning butun qismi va bo‘g‘inlarining belgilari o‘zaro ta’sirchanligi 
va o‘zaro aloqadorligi shakllarining fe’l - atvorini, umumxo‘jalik va tovar 
kon’yunkturasini rivojlanishni aniqlaydi. 
Bozorni va avvalo butun bozorni kon’yunkturasini kompleks izlanishlar 
ishbilarmonlar doirasining fikriga ko‘ra, ishbilarmonlarga ularning xo‘jalik qarorlarini 
qabul qilishda xatoga yo‘l kuymasligi uchun tavakkalchilikni pasaytirishda qurol 
hisoblanadi. Iqtisodiy kon’yunkturani izlash, faqatgina ayirboshlash sohasini rivojlanishi 
va uning qayta ishlab chiqarish jarayonining boshqa bosqichlari bilan o‘zaro 
aloqadorligining umumiy qonunchiligini o‘rganish bilan chegaralanib qolmaydi. U, u yoki 
bu tovar bozorda vujudga keladigan asoslangan tahlil va bashorat qilishni amalga 
oshirishga qaratilgan. 
Tovar bozori o‘zida, birinchidan, ma’lum bir tovarni ishlab chiqaruvchilar va 
iste’molchilar o‘rtasida, ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilar guruhi va iste’molchilar guruhi 
o‘rtasida iqtisodiyotchilar aloqalarining tizimini o‘zida aks ettiradi. Aloqalarning asosiy 
ko‘rinishi 1-turi bu oldi-sotdi jarayoni, 2-si esa raqobatdir. Tovar bozorlari tarmoqlararo 
raqobatning mexanizmi orqali o‘zaro ta’sirga egadir va u milliy bozorni butunlay 
shakllantiradi. Bozor munosabatlarning tarixiy rivojlanishi davomida milliy chegara 
doirasidan chetga chiqmaydi va xalqaro tovar bozorlari shakllanadi.