6-mavzu. Talabni qondirishni tadqiq etish va prognoz qilish

5. Bozor kon’yunkturasini bashorat qilish uslublari 
Umuman bashoratni aniqlash ma’lum ob’ektning bo‘lajak holatini, ilmiy asosda obrazini 
yaratish demakdir.
Tovarlar bozori bashoratini aniqlashda quyidagi talablar e’tiborga olinishi shart: 
1.Kelajakda bozor kon’yunkturasiga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olgan holda ilmiy 
asoslangan, ishonchli va tizimli yondashish. 
2. Bashoratni aniqlashda bir necha variantlardan foydalanish, ularning natijalari bir xil yoki 
yaqin bo‘lishi. 
3.Ishlatilgan uslublarning ilmiy asosi etarli bo‘lishi. 
4.Xulosalarni aniq va ravon tilda, ayniqsa qaror qabul qiluvchilarga tushunarli ishlanganligi. 
5.Bozor kon’yunkturasi istiqboli o‘z vaqtida aniqlanishi va korxona, assotsiatsiya, 
kompaniya va vazirliklar ishini boshqarishda qo‘llaniladi. 
Bozor kon’yunkturasini iqtisodiy tenglikka yo‘likmaslik, muvozanatiga erishish sharti 
hisoblanadi. 
Bozor kon’yunkturasini bashorat qilish uslublarini 4 ta katta sinfga bo‘lishimiz mumkin. 

---

1. Faktografik uslublar. Bu bashorat qilishning shunday uslubiki, unda o‘tgan davrda bo‘lib 
o‘tgan haqiqiy omillardan axborotli asos sifatida foydalaniladi. Bu ma’lumotlar miqdor va sifat 
xarakteriga egadir. Bozor kon’yunkturasini bashorat qilishning faktografik uslublari o‘z navbatida 
3 turga bo‘linadi. Birinchi
turi ekstropolyasiya va interpolyasiya uslublari yig‘indisidan iborat bo‘lib, bu 
turdagi modellar uchun chiziqli funksiyalarni tuzishda boshlang‘ich axborotdan foydalanish xarakterlidir. 
Ikkinchi turi statistik uslublar bo‘lib, ular ikki va undan ortiq o‘zgaruvchan bashorat qilish ob’ektlarining 
o‘zaro aloqalarini tadqiq qilishda qo‘llaniladi. Uchinchi turi mazkur ob’ektlarning kelgusidagi 
rivojlanishini shunga o‘xshash ob’ektlarning rivojlanish qonuniyatlari bo‘yicha tadqiq qilishga asoslanadi. 
2. Ekspert uslublar u yoki bu sohadagi mutaxassis-ekspertlarning fikr va mulohazalarini 
qayta ishlashga asoslanadi. Bashorat qilishning ekspert baholash uslubi intuitiv va analitik uslubni 
o‘z ichiga oladi. Intuitiv uslublarga ekspertlarni jalb qilishga, amalda bashorat qilish ob’ektini 
rivojlantirish jarayonlarini aniqlash hamda shaxsiy eruditsiya va tuygu vositasida kelgusidagi 
o‘zgarishni baholashga asoslangan uslublar kiradi. Analitik uslublarga bashorat qilish ob’ektini 
tadqiq qilish jarayoni modelini mantiqan tahlil qilishga asoslangan usullari kiradi. 
Bozor kon’yunkturasini bashorat qilishda ekspert baholash uslublari, ayniqsa, intuitiv 
uslublar keng qo‘llaniladi. 
3. Ekstropolyasiya uslubi. Ekstropolyasiya uslublari bozor kon’yunkturasining turli 
ko‘rsatkichlari va xususiyatlarini bashorat qilishda qo‘llaniladi. Ekstropolyasiya formalar yoki 
jarayonlarning kelgusidagi holati qonunlari, nazariyalari hamda tajribasini keng yoyishni takozo 
qiladi, ya’ni bu holda ekstropolyasiya bashorat qilish amalga oshirilayotgan ob’ektning ilgarigi 
rivojlantirish tendensiyalariga tayanadi. 
Ekstropolyasiyaning bozor tadqiqotlarida qo‘llaniladigan asosiy modellaridan biri – bu trend 
modelidir. Trend modellari jarayonlarni vaqtga nisbatan o‘zgarishning asosiy yo‘nalishlarini 
ko‘rsatadi. 
4. Ekonometrik modellar. Ekonometrik modellar iqtisodiy jarayonlar paramerlarining 
stoxastiklarini nazarda tutgan holda bozor kon’yunkturasining turli ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi 
o‘zaro aloqalar va proporsiyalarni miqdoriy bayon qiladigan regression va balans tenglamalari 
tuzish orqali ifodalanadi. Ekonometrik modellash bozor kon’yunkturasini bashorat qilishda keng 
qo‘llaniladi. Ular ishlab chiqarish va unga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, bozordagi narxlar darajasi, 
raqobat va unga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, iste’molchilarning ehtiyojlarini tahlil qilish, marketing 
tadbirlarini amalga oshirish va unga ta’sir qiluvchi omillar o‘rtasidagi va boshqa jarayonlar 
o‘zgarishni matematik modellar yordamida tahlil qilishga hamda bashorat qilishga yordam beradi. 
Ekonometrik modellarning xususiy holi korrelyasion va regression modellashdir. 
Bozor kon’yunkturasini tahlil va bashorat qilish natijalari firmaning biznes-reja tuzishda 
yoki firmaning bozordagi butun faoliyatini tartibga solishda va boshqarishda keng qo‘llaniladi.