Yer yuzasining geografik qobig‘ida sodir bo‘ladigan tabiiy geografik jarayonlar yana uning o‘z o‘qi va Quyosh atrofida aylanishi - Yer yuzasining geografik qobig‘ida sodir bo‘ladigan tabiiy geografik jarayonlar yana uning o‘z o‘qi va Quyosh atrofida aylanishi
- oqibatida ham sodir bo‘ladi. Har bir jismning, xususan Yerning harakati uning shakli va ko‘lamiga bog‘liq. Shu sababli Yeming o‘z o‘qi va Quyosh atrofida aylanishidan oldin uning shakli, ko‘lami va Yer yuzasi holatini bilish kerak. Agar yer yuzasiga nazar tashlasak, u tekis, bir xil bo‘lmasdan, juda murakkab tuzilib, okean, dengizlardan, pastlik, tekislik, botiq, qir, adir, yassi tog‘ va tog‘lardan tashkil topgan materiyadan iborat. Shu sababli, Yer yuzasining o ‘sha murakkab tuzilgan xususiyatlarini aniq hisobga olib, uning shaklini aniq belgilash juda qiyin shu tufayli Yer shakli haqida fikr yuritilganda uning yuzasini, murakkab tuzilishini hisobga olib, umumlashtirib, sharsimon deb tushunish shu sohada erishishgan birinchi qadamdir.Ma’lumki, juda katta massaga (5,975xl021 tonna yoki yaxlitlanganda 6 000 000 000 000 000 000 000 tonna) ega bo‘lgan Yer shari bir davming o‘zida turli xil (o‘z o‘qi atrofida, Quyosh atrofida Quyosh sistemasi bilan birga galaktika atrofida va boshqa.) harakat qiladi. Lekin ular ichida geografik qobiqdagi tabiiy jarayonlar uchun eng muhimi Yeming o‘z o‘qi va Quyosh atrofida aylanishidir.Yerning shakli va kattaligi. Ibtidoiy davrda kishilar o‘zi yashagan joydan uzoqqa bormagan va bilim doirasi nihoyatda tuban bo‘lgan, o‘zi yashagan joyi yassi bo‘lsa, Yer shaklini yassi deb, tog‘lik bo‘lsa, Yer tog‘lardan iborat deb, dengizga yaqin bo‘lsa, Yer suvlar bilan o‘ralgan yassi qalqon shaklida deb o‘ylaganlar.
Keyinchalik kishilar ongining o‘sishi natijasida Yeming shakli to‘g‘risidagi tasavvur ham o‘zgara bordi. Bundan 2500 yil ilgari yunon olimlari Pifagor va Aristotel (Arastu) Yer yassi emas, aksincha dumaloq, shar shaklida degan fikmi bildirgan. Endilikda Yeming shar shaklida ekanligiga hech kim shubha qilmaydi. Yeming shar shaklida ekanligini isbotlovchi dalillar ko‘p: - Keyinchalik kishilar ongining o‘sishi natijasida Yeming shakli to‘g‘risidagi tasavvur ham o‘zgara bordi. Bundan 2500 yil ilgari yunon olimlari Pifagor va Aristotel (Arastu) Yer yassi emas, aksincha dumaloq, shar shaklida degan fikmi bildirgan. Endilikda Yeming shar shaklida ekanligiga hech kim shubha qilmaydi. Yeming shar shaklida ekanligini isbotlovchi dalillar ko‘p:
- 1) Quyosh chiqayotganda eng avvalo Yer yuzasining baland j oylarini, chunonchi, tog‘lami, tepalami, daraxtlaming uchlarini, so‘ngra past yerlami yoritadi. Quyosh botayotganda ham uning so‘nggi nurlari baland yerlami yoritib turadi;
- 2) kema qirg‘oqdan uzoqlashib ketayotganda dengiz yuzasining dumaloqligi tufayli kemaning tanasi va oxirida machtalaming uchlari ko‘zdan g‘oyib bo‘ladi;
- 3) uzoqdan kelayotgan teplovozning avval tutuni, so‘ngra o‘zi ko‘rinadi;
- 4) yuqoriga ko‘tarilgan sari gorizont chizig‘ining kengayib borishi ham Yerning shar shaklida ekanligi oqibatidir. Masalan, tekis yerda turgan kuzatuvchi 4-5 km masofadagi narsalami ko‘ra oladi. Agar u 20 m ko‘tarilsa - 1 6 km, 100 m ko‘tarilsa - 36 km, 10 000 m ko‘tarilsa
- - 357 km masofadagi narsalami ko‘ra olishi mumkin; 5) Oyning tutilishi ham Yeming shar shaklida ekanligini isbotlaydi. Oy bilan Quyosh orasiga Yer kirib qolsa, uning soyasi Oy yuzasini doira shaklida qoplab oladi va natijada Oy tutiladi. Oy yuzasida paydo bo‘ladigan Yer soyasi planetamizning shar shaklida ekanligini isbotlaydi
Do'stlaringiz bilan baham: |
