6-modul. Tildiń KÓrkemlew qurallarí HÁm sóylew mádeniyatí Jobası

Ritorikalıq figuralar
Sóylew figurası – sintaksislik konstrukciyalardıń ayrıqsha formaları, olardıń járdeminde sóylewdiń tásirligi (ekspressivlik), onıń adresatqa tásiriniń kúshi ulǵayadı.
Ritorikalıq, burın estkertkenimizdey aq, barshılıq. Biz tek ǵana qollanıwǵa effektivlikke iyelerin, ápiwayılarına ǵana toqtap ótemiz. Olar shıǵıp sóylewlerde hám kúndelikli sóylewde hám ushırasadı.
Antiteza – oborot, onda sóylewdiń tásirliligin kúsheytiw ushın qarama-qarsı túsinikler qarama-qarsı qoyıladı.
Mısal: Ómir - qısqa – iskusstvo máńgi, talaplar (pretenziyalar) kóp, imkaniyatlar az.
Gradaciya – sózdiń sonday jaylasıwı, onda hárbir izindegi aldınǵıdan intensivligi boyınsha asıp túsedi.
Mısal: Waqıt ótip baratır: minuta, ásir, era.
Anafora – biriniń izinen biri turǵan birneshe frazalardıń basında sózlerdiń (birneshe sózlerdiń) qaytalanıwı.
Mısal: Nızam qatań. Qatań, biraq ádalatlı. Eki tartısıwshınıń birewi hámme waqıt haq emes. Eki tartısıwshınıń qaysısı aqıllıraq bolsa, ol haq emes.
Epifora – izbe-iz frazalardıń juwmaqlawshı elementleriniń qaytalanıwı.
Mısal: Bul isti mer emey kim qilǵan? Qálegen jaǵdayda sońınan mer emey kim tayaq jeydi?
Anadiplozis – izdegi fraza aldıńǵı frazanı tamamlawshınıń elementin qaytalawdan baslanadı.
Mısal: Ol haq emes. Ashıwlanǵannıń qaysısı da haq emes.
Parallelizm – xabardıń aralıq yakiy bir-birinen uqsas emes turǵan sintaksislik konstrukciyalarınıń bir tipligi. Mısal: Móldir hám anıq muhabbat haqkında, ideyalıq muhabbat haqqında, Watanǵa muhabbat haqqında ne aytıw múmkin? Ol qalıs, sebebi qálegen muhabbat qasıl (yamasa ol muhabat emes). Ol qurbanlıqqa tayar, bul qurbanlıqsız, batırlıqsız muhabbat joq degen emes, janın ayamawshılıqsız hám óz mápinen waz keshiwsiz muhabbat joq… (A.Losev).
Period – frazanıń sonday dúzilisi onda sóylewshi hám tıńlawshı hám bul frazanıń basında onıń rawajlanıwı hám tamamlanıwı qanday bolatuǵınlıǵın aldın-ala sezip turadı.
Búginliginde periodlıq struktura – birden-bir sintaksislik konstrukciya, ol auditoriya tıńlawshıları tárepinen jaqsı qabıllanatuǵın uzın gáplerdi qurıwǵa imkaniyat beredi.
Periodlardıń birneshe tipleri bar, olar kóp jaǵdayda quramalı baǵınıńqı hám quramalı baǵınıńqı gáplerdiń klassifikaciyasına kóp jaǵdayda jaqın.
1. Waqıtlıq period.
Model: periodtıń bir bóleginde qashan… qashan… qashan… ekenin bóleginde – sonda.
Mısal: Bizge qashan úlken qılmıs tuwralı aytsa, qashan bizge ol pútkil shańaraqqa qarsı baǵdarlanǵan bolıp kórinse; qashan onıń qurbanı – ázzi qız… biziń qáhárlen hárbirimiz kewli qalǵanlardıń tárepine turadı (P.Sergench).
2. Shártli period.
Model: eger…, eger…, onda…
3. Anıqlawshı period.
Model: kim…, kim…, sol… hám t.b.
Aytılǵan figuralar sóylewdiń ritmin quraydı, ol óz gezeginde tıńlawshılardıń emociyasın shaqıradı (qosıqlardı yadqa alayıq: olar adamǵa kúshlirek tásir etedi, sebebi olarda ritm bar yaǵnıy muzıka bar).
Ayrıqsha sóylewshi menen tıńlawshı arasında kontakt ornatıwǵa járdemlesiwshi, dialoglastırıwshı sóylew júdá ahmiyetli.
Olardı qaraymız.
Ritorikalıq soraw – soraw formasına engen tastıyıq yamasa biykarlaw, ol ózinde juwaptı jámleydi, tıńlawshılardıń dıqqatın hám qızıǵıwın aktivlestiriw maqsetin gózleydi. Mısal: Bizikindey xalıq bar ma, qala bar ma? Sheberlik penen qoyılǵan ritorikalıq soraw ritorikalıq soraw awditoriyanıń pikirin hám sezimin qaliplestiredi, sóylewde áhmiyetli oylardı ajıratıp aladı.
Ritorikalıq úndew – oratordıń pikirin bólisiwge oyatıwda, auditoriyanıń dıqqatın qaratıw maqsetinde ayrıqsha emocionallıq tastıyıqlaw yakiy biykarlaw. Mısal: O, waqıtlar!
Sermocinacio – bul awızsha monologiyalıq sóylewdiń tkanındaǵı qalegen emes, al oylap tabılǵan, oylanılǵan yamasa islengen formada orator tárepinen qayta tiklengen «tuwra sóylew».
Mısal: Lev Tolstoydıń jaslıqqa múrájáti («Obrashenie k yunoshestvu»): Suyiw ne? Súyiw birewdi súygeniń ushın súyiw emes, óziń ushın súyiw emes, al súyiw, muhabbat ushın súyiw. Bunı túsiniwge bolıwdan pútkil adamzat jamanlıǵı joq boladı hám onıń mánisi ashıq-aydın hám shadlı boladı. «Awa bul jaqsı bolar edi. Nesi jaqsı deydi adamlar – Eger hámme solay jasaǵanda muhabbat ushın súyiw hám jasaw jaqsı bolǵan bolar edi. Bolmasa men muhabbat ushın jasayman, hámmesin basqaǵa beriw ushın jasayman, basqalar ózi ushın jasaydı; óziniń denesi ushın jasaydı, meniń awhalım ne boladı?»
P.Sergeev sermocinacio tuwralı jazadı. «Bul priemnıń adamnıń júris-turısınıń ádep-ikramlıq bahalawın sáwlelendiriw sıpatında teńi-tayı joq».
Solay etip ritorikalıq troplar hám figuralar búgingi kúnge deyin avtordıń oyın bildiriwde áhmiyetli qural, sonday rıchag, onıń járdeminde auditoriyanıń dıqqatın iyelew hám onıń menen kontakt ornatıw múmkin.
4. Sózdi, sóylewdi yadta tutıw
Eń aldı menen oratorlıq etikanı umıtpaw kerek, oratorlıq etika tıńlawshılarǵa húrmetke tiykarlanǵan. Sol sebepli onıń mazmunın jaqsılap oylap alıw sonıń menen birge sóylewge puqta tayarlıq kerek.
Sóylewdiń ústinde islewdiń birinen keyingi átabı – onı yadta tutıw.
Antik dáwirde sóylew yadlandı. Kóp saatlıq sóylewdi Ciceron ózi islep shıqqan metod járdeminde yadta tutqan. Búginliginde qalay? Axırı zamanagóy sóylew tábiy bolıwı, improvizaciya seziwi bolıwı tiyis.
Álbette, yadta tutıw metodı hám shıgıp sóylewge tayarlıq hárbir adamda individuallıqqa iye. A.K.Mixalskayanıń mınaday másláhátleri bar:
1. Eger shıǵıp sóylew júdá áhmiyetli eken, oǵan birneshe kún burın tayarlıq kóriw kerek. Bul temaǵa kiriwge imkaniyat beredi.
2. Sóylewdi repeticiyalaw kerek. Eń jaqsı lektorlar, máselen, I.Pavlov, K.A.Timiryazevlar hám ózleriniń lekciyaların birneshe mártebe repiticiyalaǵan. Házirgi adamnıń ómiriniń tempi biraz ózgeshe, hesh bolmasa eki-úsh repiticiya menen sheklengen jaqsı.
3. Repeticiyanı bóleklep emes, al pútinley ámelge asırıw kerek. Eger aljassańız, basınan baslamańız, sóylewdiń barısına ılayıq jol tabıńız. Eger siz bir nárseni umıtsańız hám sóylew tuwralı jaqsı pikir joq bolıp ketpeydi. Áhmiyetli bir momentti umıtsańız qolaylı orında onı iske túsirip jiberiwge boladı: «umıta jazlappan… Siz ele soraysız…» dep qosıp qoysa boladı.
4. Sóylewge tayarlanıp atırıp, shpargalka dúzip alıwıńız múmkin. Ol zárúrli faktlıq materialdı: cifralar, citatalar, mısallar, dáliyllewlerdi ózinde jámlegen bolıwı kerek.
5. Repeticiyadan burın reje dúziń. Qısqa shıǵıp sóylew ushın bul tiykarǵı oylardıń dizimi kerekli tártipte turadı. Júdá tolıq, hártárepleme shıǵıp sóylew ushın keń ulıwma reje kerek, ol sóylenetuǵın sózdiń tamamlanǵan formasın sáwlelendiredi.
6. Repeticiya bolıp atırǵanda keleshek shıǵıp sóylewińizdi kóz aldıńızǵa keltirińiz – jay, tıńlawshılar, auditoriya.
7. Repeticiya paytında jeke oborotlardı, frazalardı yadta uslaw shárt emes. Siziń maqsetińiz – shıǵıp sóylewdiń formasın emes, al ideyasın yadta tutıw. Yadıńızda bolsın, Siz tıńlawshılar menen gúrrińlesesiz, al yadqa tekstti oqımaysız. «Sóylewdi erkin iyelew sózlik oylawdı erkin iyelewdi ańlatadı» (18, 212).
8. Hárbir repiticiyada sóylew hárqıylı shıǵadı. Bul tábiy. Repiticiya paytında jazılǵan planǵa múrájáát etiw oydıń júrisin umıtqanda ǵana boladı.
9. Plan jazılǵan bette keń polya qaldırıń – onda Siz tayanısh (giltlik) sózlerdi jazıwıńız múmkin. Tayanısh sóz arqalı siz yadıńızda pútkil sáykes razdeldi jeńil tikley alasız.
Sóylewińizdiń barısında birden improvizaciyalaw tilegi payda boladı. Hátteki jańa bilimlerge jol ashılıp ketiwi múmkin. Bul jaqsı. Biraq shıǵıp sóylewdiń hámmesine onı engize beriwge bolmaydı, shıǵıp sóylew logikadan, baylanıstan, pútinlikten ayrıladı.
Improvizaciyalanǵan sóylew.
Sóylew improvizaciyasınıń texnikası názik ham quramalı sistema: Onıń múmkin bolǵan bir variantın rekomendaciya qılamız:
1) Siz ózińiz bermekshi bolǵanıńızdıń bas, oraylıq oyın anıq formulirovkalań.
2) Tiykarǵı bólimniń poziciyaların formulirovkalań (eń keminde áhmiyetlilerin; olar onsha kóp bolmawı múmkin – 2-3);
3) birneshe kirispe hám juwmaqlaw eskertpelerdi formulirovkalań.
4) Eger waqıt bolǵanday bolsa, tiykarǵı bólimge qaytıp dálilewler, faktler, mısallar haqkında oylanıń. Múmkin, basıńızǵa citata, aforizm, maqal, anekdot, turmıstan, tariyxtın yamasa ádebiyattan mısallar keler;
5) ótiwler tuwralı oylańız; eger waqıt bolsa, olardı formulirovkalań.
Sóz sóylew (Proiznesenie rechi)
Sóz sóylew oǵan tayarlıqtan keyin emes juwapkershilikti talap etedi. Tuxolskiydiń aytqanı bar: «Tribuna qatań is – onda adam kún vannasın qabıllaǵan waqıttaǵıday jalańash turadı».
Axırı, oratordıń sırtqı pishimine tıńlawshılar sın kóz benen qaraydı. Ózin-ózi uslap turıwdıń eń jaqsı manerası – tik turıw menen birge erkin turıw.
Auditoriya menen kóriw kontaktin ornata otırıp, tıńlawshılarǵa múrájáát etiń («Doslar», «húrmetli tıńlawshılar», «kollegalar» hám t.b. – situaciyaǵa ılayıq).
Sóylewdi atqarıw paytında sóylewdiń tempi, onıń qattı shıǵıwı hám qolıńızdıń háreketin abaylap turıń.
Sóylewdiń tempi hám qattılıǵı.
Sóylewdiń tempi tártipke salıwǵa qıyınıraq kónedi, sebebi ol jeke adamnıń qásiyetleri menen baylanıslı. Kóp ǵana oratorlar, ásirese jańa baslawshılar hádden tısqarı tezirek sóyleydi. Sonıń ushın dáslepki waqıtları sál ásterek sóylew, sońınan tempti ózgertiw múmkin.
Sóylewdiń tempi sóylewdiń mazmunı hám nege baylanıslı sóz sóylew menen baylanıslı.
Lemmerman: «Saltanatlı sóz sóylegende aqırınlay jawıngerlik sóylewge qaraǵanda bir saz bolıwı kerek. Orator sóyleytuǵın jer razmeri úlken bolsa, áste sóylew kerek.
Pauza da kerek. Tek intonaciyalıq emes psixogogiyalıq pauza da kerek.
Intonaciyalıq pauza punktaciya menen sáykes keledi. Al psixologiyalıq pauza «toplanǵan oylar hám sezimlerdi tógiwge imkaniyat beredi» (14,125). Psixologiyalıq pauza arqalı tıńlawshılar úlken dárejede sóylewshini túsinedi.
Qattı (gromkost) (dawıstıń páti)
Dawıstıń pátin shıgıp soylewde qalay tártipke salıw múmkin?
Jamanı sol, dawıstıń pátliligi menen dálildiń joqlıǵın toltırıwǵa urınıw. Bunday sóylew tıńlawshılar ushın awır.
Durıs, dawıstıń, páti sonday bolıwı kerek, arttaǵı orınlarda otırǵanlar hám esitiwi kerek.
Úlken pátke hawaz svyazkalardıń járdemi menen emes mınanday qurallar menen jetkiziw múmkin.
1. Dem alıwda shıǵarıwda hawanıń potogın kúsheytiw.
2. Rezonanstı kúsheytiw.
3. Artikulyaciyanıń anıqlıǵın joqarılatıw.
4. Tempti ástenletiw.
Oratordıń mimikası hám qoldıń háreketleri
«Háreketler tilin iyelew – bul kóp jaǵdayda tıńlawshılardıń dıqqatın iyelew degen sóz, háreket – dıqqattıń bas faktorlarınıń biri. Psixologlar tastıyıqlaydı: adam onı qorshaǵan adamlardıń kemshilik shegiw emociyasın ózinde kóredi. Tıńlawshıları (yamasa tamashagóylerde) ózleri qarap otırǵan adamlardıń bulshıq etleriniń intasın yakiy keskinlesiwi boladı.
Bet – júziniń hám denesiniń háreketlerin iyelewi kerek. Bul tásirdiń effektiv quralı boladı.
«Jaqsı orator ushqalaq hám, dúzlı baǵanaday hám bolmawı kerek. Tıńlawshı aldında bılay-bılay júrgen figuranı kórse, onda haqıyqıy bas aynalıw sezimi payda boladı. Orator sonday-aq Bukingem sarayınıń aldında qozǵalmay tas bolıp turǵan chasovoydı kóshirmewi kerek.
Oratordıń tribunadaǵı háreketi ólshenetuǵın birneshe qadeler bar. Ol tuwralı K.Mixalskaya «Ritorika tiykarlarında» jazadı.
Sezim tirishirek bolǵan sayın háreket kúshlirek. Háreket tábiy hám hárqıylı bolıwı kerek. Poza, jestler, júzdiń qubılıwı ózinshelik, óziniki bolǵan mánige iye bolıwı tiyis, sóylewdi qabıllawǵa járdem beriwi, demek almasıwǵa iye bolıwı tiyis.
Oratordıń pozası
Sóylewshi erkin, tikke turadı: bir ayaǵı biraz alǵa shıǵıńqı (júdá kóp emes). Qolları erkin túsirilgen, sóylew processinde adım boladı – basqası tárepke, auditoriyaǵa jaqınlasadı. Biraq bir tárepten ekinshi tárepke arlı-berli júriw, tınıshsızlanıw, «qolın arqasına salıpmisli tyurma dvorında kúndelikli progulkada júrgen qılmıskerdey júrmewi tiyis» (18,228).
«Eger Siz otırıp sóyleseńiz, tuwrı otırıńız, stuldıń arqasına shıǵanaqlamaw yamasa stoldıń ústine boydı taslamaw kerek. Qollar stolda yakiy dizeńiz ústinde erkin jatadı – olar háreketke (jest) tayar turadı. Bir ayaq aldıraq, ekinshisi biraz izlewde – bul jeńil hám sulıw turıwǵa, eger zárúrlik bolsa kafedraǵa, stolǵa yamasa (stuldıń spinkasına) jabısıp alıwǵa bolmaydı, bul pantomimikalıq qarım-qatnastıń (obshenie) pútkil tarawın buzadı» (21,305)
Háreketler (jestı)
Háreketler ózińizdiki, al yadlap alınǵan bolmawı kerek. «Manerizmlerden» qutılıwı kerek. Manerizmler erkin emes háreketler, tıńlawǵa kesent beredi (máselen adam murnın uslaydı, janın dúziwleydi, ruchkanı aynaldırıp otıradı, nervi ketip kúledi, qabaǵın úyedi.
Yadıńızda bolsın, qoldıń háreketleriniń baǵdarı boyınsha emociyalardıń háreketlerin anıqlaw múmkin: «ushıp baratırǵan» háreketler sezimlerdiń kóteriliwi, «qulap túsip baratırǵanlar» - joǵarıdan tómen – qayǵı, túskinlikti ańlatadı. Eki qoldıń hám tómenlewi páske túsiwi úmitsizlikti, tuńǵıyıqtı ańlatadı. Eger oń qoldıń háreketi sinxronlı háreketler menen birge júrse, tıńlawshılarǵa tásir ósedi.
Solay etip, yadta úslaw hám sóz sóylew onı islep shıǵarıwdan hám juwapkershilikli. Sır emes, mazmunı júdá jaqsı lekciya hám eger orator onı atqarıw daǵdısına iye bolmasa jaqsı shıqpaydı, qulaydı.