6-modul. Tildiń KÓrkemlew qurallarí HÁm sóylew mádeniyatí Jobası

6-MODUL. TILDIŃ KÓRKEMLEW QURALLARÍ HÁM SÓYLEW MÁDENIYATÍ
Jobası:
1. Elokuciya ritorikanıń bólimi sıpatında.
2. Ritorikalıq troplar.
3. Ritorikalıq figuralar.
4. Sózdi, sóylewdi yadta tutıw, sózdiń naq aytılıwı.
Ádebiyatlar:

1. 
   Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. Нөкис, 1990.
   

2. Дәўлетова У.Оқытыўшының сөйлеў мәденияты. Нөкис, 2005.
3. Сейдуллаева Д. Тил билими терминлериниң түсиндирме сөзлиги. Нөкис, 2018.

Sóylewdi qurıwdıń klassikalıq tradiciya boyınsha úshinshi etabı «sóylewdiń tiykarǵı oyın, maqsetin (zamısl), onıń belgili tártipte oylanılǵan hám jaylastırılǵan mazmunın real tekstke aynaldırıw bolıp tabıladı» (21,20). Ritorikada bul «elokuciya» dep ataladı. Geyde elokuciyanı sóylewdiń metaforalar, giperbolalar hám basqa da korkem qurallar menen bezelgen tayar sóylew etabı sıpatında túsindiriw hám bar. Ne sebep bulay ekenligin, shınlıqtan uzaqtay túsindiriwdi túsiniw ushın «metafora», «sinekdoxa», «giperbola» hám t.b. hám ádeptanıwda hám ritorikada ushırasatuǵınlıǵın ritorikanıń tariyxına múráját etemiz.

«XVIII ásirdegi ritorikanıń poetika, stilistika «taǵdiriy baylanısınan ritorika úlken tań qaldırǵan jaǵdayda shıqtı, al poetika menen stilistika bayıǵan jaǵdaydan shıqtı. XIX ásirdiń basında ilim tariyxshıları ritorikanıń qulawın fiksaciyalaydı. XIX ásir hám XX ásirdiń birinshi yarımı onıń rawajlanıwındaǵı eń muńlı dáwir. Alımlardıń aytıwınsha, bul dáwirde basqa ilimler ritorika tapqan, jámlegen bilimlerdi jedel paydalandı»… júriske, iske ritorikanın jeke kategoriyaları hám túsinikleri endi. Ilimiy paradigma quramınan bul kategoriyalar hám túsinikler, álbette, transformaciyalandı – geyde tanıp biliw múmkin emes dárejede transformaciyalandı. Trop hám figuralardıń jaǵdayı usılay: olar ritorika menen tıǵız baylanısın úzdi hám poetikaǵa «kóship ótti». «Táwir aq tez jaǵday solay boldı, sóylewlik priemlardan ulıwma troplar hám figuralar korkem ádebiyattıń sóylewlik priemlarına aynalıp ketti: tap usı jerde waqıttıń ótiwi menen metafora, metonimiya, giperbola, parallelizm, inversiya hám t.b. lokallastı». Poetika troplar hám figuralardı aktiv paydalanıp hám hátte ritorikaǵa silteme jasay otırıp, ritorikanıń sheshenlik haqqında yaǵnıy sóylewdi bezew haqqında ilim sıpatında belgilewge sebepshi boldı. Soń ala kóp ǵana sınshılar bezelgen sóylewdi (ukrashennaya rech. Alım Klyuev onı figuralılıq yamasa figurativlik dep atadı) hám anıq sóylewdi qarama-qarsı qoyıp basladı. Anıq sóylewdi logika menen, al «bezelgen» (figuralıq) sóylewdi ritorika menen baylanıstırdı. Haqıwqatında da «troplar sırtqı bezeliwi emes, sırttan oyǵa engizilgen misli applike emes, ol tvorchestvolıq oylawdıń mánisin quraydı hám olardıń sferası iskusstvoǵa qaraǵanda keńirek. Olar ulıwma dóretiwshilikke tiyisli (lotman M.Yu. s. 169). Solay etip, figuralılıq sóylew menen anıq sóylewdiń arasında heshqanday qarsılıq joq. Yu.Lotman «Ritorika» atlı maqalasında jazadı: «… ritorikalıq oylawdıń ilimiy oylawǵa qarama-qarsı qoyıw qate ritorikaǵa ilimiy sana hám kórkem sana hám tán. Ilimiy sana tarawında eki sferanı bólip kórsetiw múmkin. Birinshisi – ritorikalıq – jaqınlasıw, analogiyalar hám modellestiriw tarawı. Burın absurd kóringen jańa ideyalardı kóterip shıǵıw, kútilmegen postulatlardı hám gipotezalardı ornatıw sferası.
Ekinshisi – logikalıq. Bunda kóterilgen gipotezalar tekseriledi, onnan kelip shıǵatuǵın juwmaqlar islenip shıǵıladı, dálilleniwlerdegi hám pikirlewlerdegi qarsılıqlar alınıp taslanadı. Birinshisi – ilimiy oylawdıń «faustlıq» sferası izertlewdiń ajıramas bólegin quraydı hám ilimge tiyisli bola, ilimiy sıpatlamaǵa keledi (lotman M.Yu. 1975). Bul sózlerden sol nárse anıq, «elokuciya» etabında orator sóylewdi mexanikalıq bezewshilik penen shuǵıllanbaydı. Endi onıń bas wazıypası sózlik situaciya sáykes keletuǵın tillik hám sóylewlik qurallardı durıs tańlaw yaǵnıy materialdı belgili jaǵdayda beriw.
Tuwra hám qiya xabar
Materialdı beriw máselesi eń aldı menen oratordıń sóylew iskerliginiń taktikasın tańlawı menen baylanıslı.Tabısqa jetiw ushın tıńlawshıǵa qalay tásir etiw múmkin? Eki túrli taktika bar:

• 
  Sóylewlik tásirdiń tikkeley taktikaları.
  
• 
  Sóylewdiń tásiriniń qiya taktikaları.
  

Biraq hámme waqıt tuwra taktikanı tańlaw ózin aqlamaydı. Sonday situaciyalar boladı, metaxabardan, yaǵnıy tuwra emes xabardan paydalanıw zárúrligi júzege kelgen boladı. Mısalı sizdi qonaqqa shaqırdı deyik. Pirogtıń dúzı kemis. Siz duzdı soraǵıńız keledi «Pirogtıń duzı kemis eken» degennen «Búgin maǵan hámme awqattıń duzı kemdey» yamasa «Men mudamı qosımsha duz salaman dew durıs.
Tap sonday etip shıǵıp sóylewlerde hám kiyasha komplimentler menen, namek, házil menen baylanıslı janapay sóylew taktikasın qollanǵan jaqsı.
Metaxabarda tiykarǵı ritorikalıq formalar: namek, ironiya, pritchi. Bul priemlar tıńlawshılardı oyın menen aynaldırıwǵa, hádden tısqarı olardı basıp taslamawǵa imkaniyat beredi.
Ritorikanıń kóp ásirlik ómir súriw barısında ol ritorikalıq trop hám figuralar sistemasına iye. Olardıń tiykarında awıspalı máni bar (metasoobshenie). Bunnan basqa, ol tárepinen sintaksislik konstrukciyalardıń ayrıqsha formaları islenip shıǵılǵan (figuralar). Olardıń qaysı birinde sanalı qollanıw barısında sóylewdiń anıqlılıgına hám effektivligine jetisiw múmkin.
Ritorikalıq troplar hám figuralar degen ne?
Ritorikalıq troplar
Ritorikada onlaǵan ritorikalıq troplar hám figuralar bar: E.V.Klyuev óziniń «Ritorika» sabaqlıǵında 37 trop hám 44 ritorikalıq figura barlıǵın aytadı. Biz baslıların qaraymız. Olar: metafora, metonimiya, sinekdoxa, allegoriya, antomasiya, parafrazis, oksyumoron hám t.b.
Trop greksheden awdarmasında burılıs degendi ańlatadı, demek sózdi hám vırajnenieni awıspalı mániste qollanıwdı bildiredi. Bul boyınsha sóylewshiniń hám adresattıń sanasında bir waqıtta eki mánis – túwra hám awıspalı mánis boladı.
«Metafora», «metonimiya», «sinekdoxa» túsinikleri til hám ádebiyat sabaqlarınan tanıs. Metafora tillik bolıp qaliplesip, obrazlılıǵın, tásirliligin joǵaltadı, onı «metafora» dep ataydı. «Stuldıń arqası» degenimizde biziń sanamızda «arqa» sóziniń tiykarǵı mánisi joǵaladı – arqa – deneniń bólegi. «Chayniktiń ruchkası» hám sonday «Traktordıń gusenicası» hám sonday. Olar ózleriniń tásirliligin joǵaltqan hám ritorikanı az qızıqtıradı.
Ritorikalıq troplar – bul sóylewdiń tásirliligin jasawdıń áhmiyetli quralı. Olar sóylewdi tartımlı etedi, tıńlawshıǵa lázzet beredi, sebebi ol jumbaq elementin ózinde jámlegen.
Metaforalardı qollanıw sóylewdi kólemli, qısqa (máselen ómir – oyın) ete aladı. Bunnan basqa metafora adamnıń biliwlik iskerliginiń barısın sáwlelendiriwdi, sebebi predmetler arasında uqsaslıqtı izlewdi, olardıń jaqınlıǵı, aralıǵı boyınsha toparlaydı.
«Metafora hám metonimiya analogiyalıq oylaw oblastına tiyisli. Bul sapada olar dóretiwshilik sana menen organikalıq baylanısqan» (Yu.M.Lotman Ritorika Izbrannıe stati v 3-x tomax. S. 175).
Metafora – greksheden awdarmasında «awıspa» ( ot meta – pere, phoro – nesu)
Metaforada bir predmettiń ataması ekinshisine bir predmettiń uqsaslıǵı yakiy kontrastına ılayıq qollanıladı. Máselen, tolqın shawqımı.
Antik dáwirden baslap metaforanıń birneshe túri bar. E.V.Klyuev olardı óz posobiesinde keltirgen.
Ótkir, tik metafora – bir-birinen uzaqta turǵan predmetlerdi jalǵastıradı. Mısalı: aytıwdıń, sóylewdiń toltırılıwı.
Óshirilgen metafora – ulıwma qabıl etilgen, maqullanǵan, onıń figurallıq xarakteri sezilmeydi. Mısal: stuldıń ayaǵı.
Metafora – formula. Ol óshirilgen metaforaǵa jaqın, biraq onnan da úlken stereotiplikke iye. Másenen, isbilermenlik dárti (cherv samneniya).
En jayǵan metafora (razvernutaya metafora). Ol xabardıń úlken fragmenti yakiy pútkil xabar barısında. Izbe-iz ámelge asırılıdı. Máselen, kitabiy ashlıq («Knijnıy golod»). Bul keńirek rasshifrovkalanadı: Kitabiy (kitapqa) ashlıq ótip ketpeydi: kitap bazarınıń produktları jiyi-jiyi jańa emes – olardı kórmey aq taslawǵa tuwra keledi.
Realizaciyalanǵan metafora yakiy awıspalı mánis tuwra sıpatında qollanıladı, nátiyjede komiklik effekt payda boladı. Mısal: Men ózimnen shıqtım hám avtobusqa kirdim.
Solay etip, metaforanıń tiykarında salıstırıw bar. Salıstırıw mexanizmin iyelep, metaforanı ózimiz hám qurıp úyreniwimiz múmkin. Bul boyınsha tómendegi qádelerdi saqlaw kerek:
1. Salıstırıwdaǵı predmetler (salıstırıw aǵzaları) hárqıylı bolıwı, bir-birinen uzaqta bolıwı tiyis. Máselen, dub misli aǵash dewge bolmaydı, dub misli gidman dewge boladı.
2. Salıstırıw termini salıstırılıwshı obyektlerdiń qalegen belgisin emes, al áhmiyetli belgisin kórsetiwi kerek. Onıń ústine bul belgi jasırınǵan boladı (metaforanıń taǵı bir anıqlaması – bul «jasırın» salıstırıw).
«Dub – gidiman»da «»mıqlı» salıstırıw termini túsirilgen (Dub misli gidimanday mıqlı, quwatlı).
Basqa troplardı qaraymız.
Metonimiya – sáwlelendiriwshi túsiniklerdiń jaqınlıǵı tiykarında bir sózdi – ekinshisi menen almastırıw. Mısalı: Pushkindi súyiw, yaǵnıy Pushkinniń qosıqların jaqsı kóriw, yamasa ol bul jerde birinshi qol – ol bul jerde birinshi persona. Birinshi qol – kartada oyında birinshi júris, oyınnıń baslaması. Birinshi qol – isti baslawshı adam, usınnan bas adam rol boyınsha awısıw ulıwma iste ótedi.
Sinekdoxa (metonomiyanıń bir túri) úlkenniń kishkeneniń pútinniń bólektegi hám kerisinshe mánisindegi qollanılıwı. Máselen: barlıq flaglar bizge qonaq boladı yamasa sheber qollı master (master zolotıe ruki).
Qollar – deneniń jumıstı atqaratuǵın bólegi, «qollar» sózi adamǵa pútin iskerge awıstırılıp aytıladı. «Altın» sózi metaforalıq «jaqsı» degendi ańlatadı.
Allegoriya – astarlı sózler, konkret obraz járdemindegi ulıwma túsiniktiń sáwleleniwi. Máselen, tımsallarda túlki – «hiyle».
Allegoriya izbe-iz oydı «kartinaǵa» ótkizedi. Sońında «kartina» oy sıpatında sheshiliwi kerek. Mısal: joqarǵı oqıw orınlarınıń mitrofanları, rossiya vlastınıń golgofı.
Antomasiya – dara atlıqlardı ǵalaba atlıqlarǵa (yamasa kórinis) almastırıw. Mısal: Ara-arasında ol Ciceron emes.
Perefrazis – bir túsinik birneshi túsinikler arqalı kóriniske iye trop yaǵnıy sıpatlanadı, al atalmaydı. Mısal, hámme ushın tegin sosıskalar, afishalar, reklamalar hám znachoklar (nıshanlar) – tilegi boyınsha, qısqa sóz «biziń bále-qadalarımız» haqqında; qol qısıw, súyisiwler, qushaqlasıwlar topardan alınǵan qalewshiler. Qara, mandatlar hám qaltada!
Yaǵnıy saylaw kompaniyası tuwra aytılmaydı, al tek qiya sáwlelenedi – qara, mandat hám qaltada!
Epitet – obrazlıq anıqlama.
Mısal: hawalıq pocherk, sulıw teoriya, bassız direktor hám t.b.
Giperbola – obrazlıq ulǵaytıw.
Mısal: tutas máńgilikti kútiw yamasa onıń aqshası Rossiyanı bes ret satıp aladı taǵı muzqaymaqqa hám qaladı.
Oksyumoron – qarama-qarsılıqlardıń ushlasıwı, ushlaspaytuǵın sózlerdiń ushlasıwı.
«Oxutogon» - grek sózi, eki mánisten turadı.
«oxys» - ótkir (ushırıp aytıw) hám moros – aqılsız, pátiwasız. Mısal: tiri dene, aldınǵı izde qalıwshılar, hámmege belgili jańalıqlar.
Antifrazis – sóz oǵan tiyisli mániske kontrastlıq mániste alınadı. Ádettegi mánisi jasırınadı. Mısal: Sıqılsız adam tuwralı aytadı: «Apollonday sulıw», ótirikshi haqqında aytadı: «kristall taza adam» hám t.b. Antifrazis – ironiyanıń ápiwayı túri.
Ironiya jiyi-jiyi paradoks járdeminde ámelge asırıladı.
Paradoks – birinshi qaraǵanda durıs oylawǵa qarsı keletuǵınday tastıyıqlaw, sóz, biraq ózinde ulıwma qabıllanǵan banallıq pikirlerden tereńirek mánisti jasırıp turadı hám ol paradokstı ironiyanıń predmeti xızmetin atqaradı. Mısal: jaqsı húkimet sol, ol azıraq basqaradı (Djfferson). Tınısh júreseń – uzaǵıraqqa barasań (maqal).
Allyuziya (lat. «allusion – namek (isharat) – tura emes xabarlandırıw quralı. Adresattıń ózine oǵan belgili faktlerdiń qaysısın soylewshi názerde tutıp turǵanın ańlaw usınıladı. Mısal: turaqsız siyasiy jaǵdaylar, belgili, geyde frigitlik kolpaq tuwralı oylawǵa májbúrleydi.
Isharattı sol jaǵdaydı adam túsinedi, áyyemgi frigiyliler kiygen frigitlik kolpak óz waqtında Francuz revolyuciyasınıń iskerliginiń bas kiyimleriniń úlgisi boldı. Sol sebepli «frigiy kolpak tuwralı oylaw» qolǵa qural alıwdı, jańa revolyuciya tayarlawdı ańlatadı. Sózdi, sóylewdi bezeytuǵın qurallardıń áhmiyetlileriniń biri ritorikalıq figuralar boladı.