6-sinf. Botanika 7-dars: gul

22.2. Adir, tog‘ va yaylov o‘simliklari
Dengiz sathidan 1200–1600 metrgacha balandlikka ko‘tariladigan adirlar cho‘llarga qaraganda tuproq unumdorligi, iqlimining nisbatan yumshoqligi va o‘simliklar turiga boyligi bilan farq qiladi.
Adirlarda bir yillik, ko‘p yillik o‘tlar hamda butalar keng tarqalgan. Bular orasida bo‘yimodaron, ermon, andiz, isfarak, itqo‘noq, shirach, qo‘ziquloq, oqquray, marmarak, partak, beh, kakra va boshqalar bor.
Adir o‘simliklariga xos xususiyatlardan yana biri shuki, ularning ko‘pchiligi tuproqda chim hosil qiladi va uni turli xil nurashdan (suv, yomg‘ir, shamol eroziyasidan) saqlaydi.
O‘zbekistondagi adirlarda asosan lalmi ekinlar (arpa, bug‘doy, no‘xat), sug‘oriladigan yerlarda esa mevali daraxtlar (olma, nok, yong‘oq, bodom, pista) va tok o‘stiriladi. Shuningdek, adirlarda chorva mollari ham boqiladi.
O‘zbekistondagi tog‘lar, asosan Tyan-Shan va Pomir-Oloy tog‘ tizmalarida joylashgan. Boshqacha qilib aytganda, tog‘lar Farg‘ona vodiysi atroflarida, Toshkent, Samarqand, Jizzax va Surxondaryo viloyatlari hududlaridan keng o‘rin olgan. Dengiz sathidan 1200–1600 metrdan

2700–2800 metrgacha baland bo‘lgan joylar tog‘larga kiradi.

Tog‘larda o‘rmon hosil qiladigan daraxtlar bilan bir qatorda o‘tloqlar va butazorlar ham keng tarqalgan. Tog‘ o‘rmonlari, ayniqsa mevali daraxtlarga juda boy. U yerlarda yong‘oq, olma, tog‘olcha, do‘lana, bodom, qatrong‘i, nok kabi mevali daraxtlar bilan bir qatorda archa, terak, qayin va kamxastak kabi daraxtlar ham ko‘plab uchraydi. O‘zbekistondagi tog‘larda yong‘oq va archadan tashkil topgan o‘rmonlar yaqqol ko‘zga tashlanadi. Tog‘lardagi o‘rmonlarning deyarli hammasida ko‘plab butalar (na’matak, uchqat, zirk, tobulg‘i, irg‘ay), ko‘p yillik va bir yillik o‘tlar o‘sadi.
Tog‘larda chorva mollari boqiladi. O‘zbekiston tog‘lari keng iste’mol qilinadigan mevali daraxtlarga va boshqa foydali (dorivor, oziq-ovqat) o‘simliklarga nihoyatda boy. Eng yaxshi oromgohlarimiz ham tog‘larda joylashgan.
Tog‘ o‘simliklari muhofazaga molik turlarga (lola, shirach, kovrak, piyozlar) boyligi bilan ajralib turadi.
Tog‘larning eng yuqori qismida, ya’ni dengiz sathidan 2700–2800 metr balandda yaylovlar joylashgan. Yaylovlarga yozda mollar o‘tlaydigan katta-katta tekisliklar va uning yuqorisida joylashgan qorli cho‘qqilar kiradi. Yaylovlardagi o‘simliklarning aksariyatini ko‘p yillik o‘tlar tashkil etadi. Bu yerda o‘sadigan butalarning bo‘yi juda past bo‘ladi, chunki u yerning havosi nihoyatda sovuq bo‘lib, qish-u yoz kuchli shamol esib turadi. Shuning uchun ham yaylovlarda tog‘lardagiga o‘xshagan yirik daraxtlar bo‘lmaydi.
Yaylovlarda yer bag‘irlab o‘sadigan archa va irg‘ay, na’matak, uchqat kabi past bo‘yli butalarni, toron, shuvoq, sutlama, sug‘uro‘t, betaga, sanchiqo‘t, yunona kabi ko‘p yillik o‘tlari, yastiq hosil qilib o‘sadigan kirpio‘t (qiziltikan) va zirako‘t kabilarni ko‘plab uchratish mumkin. Yaylovlardan asosan o‘tloq va pichanzor sifatida foydalaniladi.
Shunday qilib, O‘zbekistonda tarqalgan o‘simliklar xilma-xil bo‘lib, turli mintaqa (cho‘l, to‘qay, adir, tog‘, yaylov)da va sharoitda o‘sishga moslashgan.

23-DARS: O‘SIMLIKLAR VA ATROF-MUHIT