6-sinf. Botanika 7-dars: gul

Shuvoq turkumiga mansub o‘simliklar chorvachilikda o‘ziga xos o‘rinni egallaydi.
O‘zbekistonda shuvoqning 39 turi uchraydi. Bular bir yillik hamda ko‘p yillik o‘tlar va yarim butalardir.


Oq shuvoq, turon shuvog‘i (qora jusan), yovshan shuvoq kabi turlari O‘zbekistonda keng tarqalgan. Yozning quruq va jazirama kunlarida shuvoqda «yozgi tinim» davri boshlanadi. Kuz kelgach, shuvoqlar yana o‘sa boshlaydi. Sentabrning ikkinchi yarmida gullaydi. Shuvoq savatchalari ro‘vak xilidagi to‘pgulga o‘rnashgan. Savatchalarning har birida 5–7 tadan ikki jinsli tilsimon gullar bo‘ladi. Mevasi oktabrning oxiri yoki noyabrning boshida pishadi va to‘kiladi.
Cho‘l o‘tloqlaridagi shuvoqlar qorako‘1 qo‘ylari va tuyalarning kuzgi hamda qishki asosiy ozig‘idir. Shuvoqlarni o‘rib qish uchun xashak g‘amlanadi.
Shuvoqlar bebaho shifobaxsh o‘simlik hamdir. Bunga misol qilib, ermon shuvog‘ini ko‘rsatsa bo‘ladi. Uning bargi, poyasi va to‘pgulidan tayyorlangan dorilar ilmiy tabobatda kasalliklarni davolashda ishlatiladi.
Tabiiy holda uchraydigan dorivor o‘simliklarga bo‘yimodaron, bo‘znoch turkumining vakillari kiradi.
Gulzorlarda to qish kelguncha chaman bo‘lib ochilib turadigan qashqargul, xrizantema, qo‘qongul, kartoshkagul va dastargullar ham qoqio‘tdoshlarga mansub madaniy-manzarali o‘simliklardan hisoblanadi.
Ta’kidlash joizki, mazkur oilaning 13 turkumga mansub 50 turi O‘zbekiston Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan. Ulardan 30 tasi karrak turkumiga mansub.


21-DARS: BIR URUG‘PALLALI O‘SIMLIKLAR SINFI
(LOLASIMONLAR)
Bir urug‘pallali o‘simliklar sinfiga 67 oilaga mansub 58000 ga yaqin tur kiradi. O‘zbekistonda esa ularning 700 ta turi o‘sadi.


Og₃₊₃ Ch₃₊₃ U₍₃₎
21.1. Loladoshlar oilasi

Oila vakillari: Boychechak, xolmon, lola, olg`i
Loladoshlar oilasi dunyoning deyarli hamma qismidagi cho‘l, adir va tog‘larda o‘sadigan 250 turkum va 400 ga yaqin turni o‘z ichiga oladi. Ularga ildizpoyali, piyozboshli yoki tugunakli ko‘p yillik o‘tlar va qisman butasimon o‘simliklar kiradi.
Bu oila vakillarining barglari oddiy, butun, parallel yoki yoysimon tomirli, ko‘pchiligining shakli (qalami) nashtarsimon, tasmasimon yoki ellipssimon bo‘lib, poyada ketma-ket o‘rnashgan. Gullari to‘g‘ri, ikki jinsli, yakka-yakka yoki to‘pgulda joylashgan. Gulqo‘rg‘oni oddiy, ko‘pincha gultojsimon, 6 ta erkin yoki bir-biriga qo‘shilgan gulqo‘rg‘on bargchalaridan tashkil topgan. Changchilari ham 6 ta, 3 tasi tashqi, 3 tasi esa ichki halqada o‘rnashgan.
Urug‘chisi 3 ta. Mevasi ko‘sakcha yoki rezavor meva.
Bu oila vakillaridan biri lola turkumiga mansub qizil loladir. U aprelning oxiri – mayning boshlarida adir va tog‘larning quyi qismidagi yonbag‘irlarda ochiladigan yirik gulli o‘simlik. Bo‘yi 20-45 sm. Piyozboshli tuxumsimon yoki yumaloq. Barglari 3-4 dona, ustida to‘q binafsha rangli dog‘lari bor. Guli bitta, yirik, sarg‘ish-qizil, pastki qismi qora dog‘li. Changchi iplari qora, changdonlari sariq. Mevasi 3 chanoqqa bo‘linib ochiladigan ko‘sakcha.
Qizil lola urug‘idan va piyozboshidan ko‘payadi. Keyingi paytlarda odamlarning shafqatsiz ravishda yulishi va piyozboshilarining kavlab olinishi natijasida uning soni juda kamayib ketgan. Hozirgi vaqtda u muhofaza qilinadi va O‘zbekistonning Qizil kitobiga kiritilgan. Uni yulish va piyozboshilarini kavlab olish qat’iy man qilingan. Shu bilan bir qatorda qizil lolani madaniylashtirish ustida O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Botanika ilmiy-ishlab chiqarish markazida tadqiqot ishlari olib borilmoqda.
O‘zbekistonda lolalarning 25 ta turi uchraydi. Ular bir-birlaridan gullarining rangi, katta-kichikligi, bargi, piyozboshi va mevasining shakli va boshqa belgilari bilan farq qiladi. Bularning hammasi ham O‘zbekistonning Qizil kitobiga kiritilgan.
Bahorning birinchi darakchilari sifatida mart oyining boshlaridayoq boychechaklar unib chiqadi. Bular bo‘yi 10-15 sm keladigan, ingichka poyali va ingichka bargli, tubida piyozboshchasi bor ko‘p yillik o‘tlardir. Gullari sariq yoki och sariq. Guli va mevasining tuzilishi umuman lolanikiga o‘xshaydi. O‘zbekistonda boychechak turkumining 30 ga yaqin turi o‘sadi.
Shuningdek, loladoshlarga yovvoyi holda o‘sadigan olg‘i va xolmonlar ham kiradi.
Loladoshlar oilasiga mansub turlardan 25 tasi O‘zbekiston Respublikasining Qizil kitobiga kiritilgan. Ulardan 23 tasini lolalar tashkil etadi.