6. Tábiyat rawajlanıwınıń tiykarģı nızamlıqları. Tábiyattan paydalanıwda esapqa alınıwı zárur bolģan nizamlıqları

6. Tábiyat rawajlanıwınıń tiykarģı nızamlıqları.
Tábiyattan paydalanıwda esapqa alınıwı zárur bolģan nizamlıqları.
Tábiyiy geogragiyalıq prossesler hám onı basqarıw
Ta`biyattan paydalanıwdın` geografiyalıq tiykarların u`yreniwde tiykarg`ı itibardı quramalı protsessler ju`z beretug`ın, zat ha`m energiya ag`ımları bir-biri menen baylanısta bolatug`ın geografiyalıq qabıqtı u`yreniwge qaratamız.
Geografiyalıq qabıq planetamızdag`ı en` u`lken ta`biyg`ıy sistema bolıp, ol o`zine bir-birine baylanısıp ketiwshi ha`m ba`rqulla baylanısta bolıwshı geosferalardı: litosfera, atmosfera, gidrosfera, biosfera qabıqların o`z ishine aladı. Geografiyalıq qabıq qurawshı bo`limlerinde bir-biri menen tıg`ız baylanısta ha`m bir-birine ta`sir etiwshi protsessler ju`z beredi. Sonın` menen birge, ayırım komponentler basqa komponentlerdin` ta`sirine ushırap, barlıq sistemanın` da`slepki jag`dayın o`zgertiwine sebep boladı.
A`dette, geografiyalıq qabıqtın` ortasha qalın`lıg`ı 50-60 km dep esaplanadı. En` to`mende jaylasqan atmosferanın` tropopauza qatlamı, yag`nıy troposferadan stratosferag`a o`tiwshi qatlamnan o`tedi. Bul polyar ken`liklerde geografiyalıq qabıq geografiyalıq ken`islikte jaylasqan bolıp, bul ken`islik ha`mme waqıt ta`sirin tiygizip turadı. Geografiyalıq ken`islik quyashqa qaray keri tartılg`an bolıp, jerdi assimitriyalı jag`dayda qaplap aladı. Geografiyalıq ken`isliktin` sırtqı shegerası jerdin` magnit maydanı bolıp, bul magnitosfera dep ataladı. Magnitosfera geografiyalıq qabıqtı plazma menen zaryadlang`an (ionlasqan gaz) quyash samallarınan ha`m kosmoslıq bo`lekshelerden qorg`aydı. Bul bo`leksheler magnit bag`darı menen magnitosferadan jerdin` geomagnit polyuslarına bag`darlanıp ha`m ayrım waqıtta geografiyalıq qabıqqa o`tip tiri organizmlerdin` rawajlanıwına ta`sirin tiygizedi. Ul`trafiolet radiatsiyasın ozon qatlamı irkip qalıp geografiyalıq qabıqtag`ı tiri organizmlerdi qorg`ap turadı.
Uzın tolqınlı radiatsiya (jaqtılıq nurı) geografiyalıq qabıqqa erkin kirip kelip, fotosintez protsesin, atmosferanı ha`m okeandı kislorod penen ta`miyinlep turadı. Geografiyalıq qabıq, geografiyalıq kenislikke ha`m to`mengi (moxo shegerası) shegerasına tayanadı. Onın` ta`siri sonnan ibarat, jer astı energiyası jer betinin` bir tegis jaylaspawına ta`sirin ko`rsetip, materik ha`m okeanlarda qazan shuqırlar menen litosferada shıg`ıp turg`an ba`lentliklerdi keltirip shıg`arg`an. Sonın` menen birge, jer astınan geografiyalıq qabıqqa okeannın` ximiyalıq qa`siyetin anıqlawshı xlorlı sherebe shıg`ıp turadı.
Planetalar evolyutsiyası menen birgelikte qa`liplesken jer qabıg`ının` tirishilik qabıg`ı bolg`an biosfera qabıg`ı menen geografiyalıq qabıq haqqındag`ı tu`sinikler bir-biri menen tıg`ız baylanıslı. Da`slebinde, bul termin geografiyalıq qabıqqa kiriwshi atmosfera, gidrosfera qatarında, tiri organizm ha`m olardın` tirishiligi ushın bay o`nimge iye bolg`an geografiyalıq qatlam dep esaplanılıp kelindi.
Jerdegi suwdın`, taw jatqızıqlarının`, atmosferadag`ı gaz quramının` payda bolıwında tiri organizmlerdin` a`hmiyetin ashıp beriwshi biosfera tu`sinigine V.İ.Vernadskiy o`z ilmiy miynetlerinde o`zgeshe mazmun kirgizdi. Demek, biosfera V.İ.Vernadskiy pikirinshe: jer betinin` tek g`ana tirishilik qatlamı bolıp g`ana qalmay, ol qandayda bir da`rejede o`zgertilgen tirishilik qatlamı bolıp esaplanadı delingen (Vernadskiy.V.İ, 1965).
Noosferadan (aqıl qatlamı) burın payda bolg`an biosferanın` payda bolıwı geografiyalıq qabıqtın` rawajlanıwındag`ı a`hmiyetli da`wir bolıp esaplanadı.
Qurg`aqlıq betindegi zat ha`m energiya almasıwı na`tiyjesinde, litosfera menen tirishilik qatlamının` tikkeley baylanısta bolıwı menen birgelikte, litosferadag`ı elementler sistemasının` biologiyalıq aylanısında qatnasıwshı, tiri zatlar menen qattı jınıslardın` o`z-ara baylanısta bolıw orayı biologiyalıq qattı jınıs - topıraq payda boldı.
Topıraq genetikasının` tiykarın salıwshı V.V.Dokuchaev «topıraq landshaftın` aynası» - dep ataydı. Haqıyqatında da topıraq geografiyalıq qabıqta ju`z beretug`ın qublıslardın` sezgir indikatorı wazıypasın atqaradı. O`simlik tamırları topıraqtan suwdı ha`m mineral azıqlıqtı o`zine aladı. Topıraq ha`m o`simlik qatlamının` arasındag`ı elementlerdin` almasıwında tamır a`tirapında jasawshı mikroorganizmlerde o`z ta`sirin tiygizedi. Topıraqtın` joqarg`ı bo`liminde quwrap qalg`an organikalıq zatlar o`simliktin` jer betindegi bo`limine tu`sedi. Su`yek qaldıqlarının` bir bo`limi ha`m haywanlardın` ekskrementleri a`piwayı zatqa shekem, en` aldı menen mikroorganizmlerge tolıq da`rejede minerallasıp topıraqlardın` «tazartıwshıları» ha`m o`li organizmlerdin` biosferasına aylanadı. Bunın` na`tiyjesinde keyingi organizmlerdin` a`wladı mineral azıqlanıw ushın atmosfera ha`m topıraqtın` teren` qatlamları menen birgelikte topıraq gorizontı bir qansha biogen elementler menen bayıp baradı.
O`li organikalıq zatlardın` basqa bo`limi bolsa tolıq minerallaspaydı, onnan qara ha`m qon`ır tu`rdegi quramalı joqarı molekulyar kolloidlı organikalıq zat gumus sintezlenbeydi. Gumus shiriw ha`m minerallasıwg`a joqarg`ı da`rejedegi turaqlılıqqa iye bolıp, sonın` ushın da ol a`stelik penen toplanadı ha`m bul topıraqtın` u`stin`gi bo`liminde toyg`ın gumus gorizontın payda etedi. O`zinin` joqarı turaqlılıqqa iye bolıwına qaramastan gumus a`stelik penen shiriydi.
Sonın` ushın da ol organizmler ushın energiya ha`m zat alıwda an`sat erisiwshi turaqlı derek bolıp xızmet etedi ha`m topıraq o`nimdarlıg`ının` payda bolıwında u`lken rol` atqaradı. Gumus biosferadag`ı organikalıq tirishiliktin` stabilizatorı ha`m rezervi bolıp esaplanadı. Topıraq gumusı ta`biyattan paydalanıwda u`lken a`hmiyetke iye element bolıp, bunnan racional tu`rde paydalanıw ekologiyalıq jag`daydın` turaqlılıg`ın ta`miyinleydi.