6. Tábiyat rawajlanıwınıń tiykarģı nızamlıqları. Tábiyattan paydalanıwda esapqa alınıwı zárur bolģan nizamlıqları

Geografiyalıq qabıqtın` ha`reketi (zat ha`m energiya almasıwı)

Geografiyalıq qabıqtın` (GQ) o`zine ta`n o`zgesheligi onın` massası, energiya ha`m olardın` aylanısı menen anıqlanadı. Geografiyalıq qabıqtın` ha`reketleniwi u`lken mug`dardag`ı zat ha`m energiya almasıwı na`tiyjesinde iske asıp, onın` tiykarg`ı qa`siyetlerin uzaq waqıt dawamında saqlap turıwdı ta`miyinleydi, a`dette ol ritmikalıq xarakterge iye bolıp (sutkalıq, jıllıq x.t.b) onın` tu`pten o`zgeriwine jol qoymaydı.

İnsan ha`m ta`biyattın` o`z-ara baylanısı GQ tın` ha`reket etiwin tu`siniwden ibarat bolıp, onı basqarıw geografiyalıq qabıqtın` turaqlılıg`ın saqlap turadı.
Geografiyalıq qabıqtın` komponentlerinin` o`z ara baylanısı, ha`r qıylı masshtabtag`ı energiya formalarının` aylanısı ha`m zat almasıw jolları menen ju`z beredi.
A`dette, zat aylanısı degende, ta`biyattag`ı zat ha`m energiyanın` almasıwı ha`m aylanıstag`ı protsessler tu`sinilip, olar cikllıq xarakterge iye boladı. Bul protsessti ilgeri o`rlewshi dep sıpatlasaqta boladı, sebebi ta`biyattag`ı ha`r qıylı aylanıslar tolıq ciklda qaytalanbaydı, ha`mme waqıtta san o`zgerisinde, zat ha`m energiya payda etiwshi quramında o`zgeris bolıp turadı.
Zat aylanısının` tolıq emes bo`lekleniwine baylanıslı anaw yamasa mınaw elementler kontsentratsiyası geologiyalıq da`wir masshtabında o`zgerip baradı. Mısalı atmosferada biogen azot ha`m kislorod, jer qabıg`ında uglerodtın` biogen birikpeleri (neft`, ko`mir, ha`k tası) toplanadı. Planetanın` ha`r qıylı bo`liminde (vulkan atılıwı yamasa meteorit quramı ha`m kosmoslıq shan` na`tiyjesinde) nikel mıs, temir, vodorod tarqaladı ha`m toplanadı.
Ta`biyattag`ı zat aylanısı a`piwayı mineral ha`m organikalıq mineral zatlardın` biraz quramalı birikpelerinin` payda bolıwı olardın` aralasıwı, keyinirek strukturasının` buzılıwı a`piwayı formag`a aylanıwın o`z ishine aladı.
Sebebi, zat ha`m energiya payda etiwshiler quramı ha`m sanı jag`ınan ha`mme waqıtta o`zgeriske ushırap turadı. Zat ha`m energiya aylanısı ta`biyattag`ı tiri zatlardın` resurslardı bir neshe ret paydalanıwın tiykarg`ı mexanizmi bolıp esaplanadı. Haqıyqattan da, topıraqta ıg`allıq toplanbasa topıraqta o`simlik bir eki ma`ha`l g`ana jasawı mu`mkin. Toyımlı zatlardın` sanı limitlengen. Sonın` menen birge biogen zatlardag`ı ha`r bir atomnın` jan`alanıwı ju`da` a`stelik penen ju`z beredi ha`m barlıq revolyutsiyalıq, yag`nıy antropogen ha`reket na`tiyjesinde tez o`zgeriwshen` ta`biyg`ıy protsesler ju`da` qa`wipli boladı.
Ta`biyatta quyash energiyasının` transformatsiyası ha`m toplanıwının` eki mexanizimi bar. Bul mexanizmlerdin` qatnasında jerdegi zat ha`m energiya ag`ımın racionallı basqarıw ha`m tirishilik ushın kerekli mug`darda jetkerip beriw mu`mkinshiligi tuwıladı.
Birinshi aylanıs mexanizmi - zatlardın` geologiyalıq aylanısı delinedi. Zatlardın` toplanıwı ha`m migratsiyası protsessi abiotik faktorlar: jawın-shashınnın` tu`siwi, muzlanıw, unıraw, eroziya, suw ha`reketleri, magmatikalıq protsessler na`tiyjesinde a`melge asadı.
Ekinshi aylanıs mexanizmi ju`da` a`hmiyetli bolıp ol zatlardın` biologiyalıq aylanısı. Topıraq, o`simlik, haywanat du`n`yası ha`m mikroorganizmler menen o`z-ara u`zliksiz bolıp turatug`ın zat ha`m energiya aylanısı. Bul aylanıs tiri organizmnin` o`mir ushın za`ru`r xızmetlerinin` kompleksi ha`m jasawı menen baylanıslı bolıp, jerdegi tirishilikti saqlap turadı. Bunın` na`tiyjesinde kislorod payda boladı, jag`ılg`ı qazılma baylıqlarının` qorları payda boldı.
Biologiyalıq aylanıstın` tiykarı da`slepki o`simlik produktsiyasının` fotosintez protsessinde payda boladı. Keyinrek ekilemshi produktsiyag`a aylanıp, yag`nıy haywanatlar produktsiyasına aylanadı ha`m onın` ıdırawı ju`z beredi.
Organikalıq zatlardın` ekologiyalıq sistemadag`ı (biogeotsenoz) aktiv tu`rdegi ha`reketi azıq-awqat tayarlaw (trofikalıq) shınjırı menen iske asadı. Quyash energiyasının` toplanıwı tiykarınan tiri shınjır menen iske asadı. Quyash energiyasının` toplanıwı tiykarınan tiri zatlardın` ha`reketine baylanıslı boladı. Bul a`hmiyetli aylanıs tiri zatlardın` ha`reketi na`tiyjesinde ju`z beredi.
Biosferada ha`mme waqıtta tiri zatlardın` o`simi bolıp turadı, sol waqıtta g`ana tiri zatlardın` o`liwi, jog`alıwı baqlanadı. Esaplawlarg`a qarag`anda barlıq tiri zatlar aylanısı ortasha 13 jılda jan`alanadı eken. O`simliklerdin` fotosintez protsessi na`tiyjesinde qurg`aqlıqta suwdı jutadı ha`m topıraqtan mineral azıqlanadı, gidrosferada bolsa quyash nurları menen jaqtılang`an joqarı qatlamındag`ı suw menen azıqlanadı.
Gidrosfera ha`m atmosferadan o`simlik SO₂ jutadı. Bunın` na`tiyjesinde atmosferadag`ı barlıq kislorod 5800 jılda jan`alansa, girosferadag`ı barlıq suwlar 5,8 mln jılda aylanıp boladı.
Ha`r jılı du`n`ya okeanınan 450 mın` km<sup>3</sup> suw puwlanıp ha`m shama menen sol mug`darda atmosfera jawınları ha`m da`rya ag`ısları bolıp qaytadı. Biraqta suw aylanısının` tolıq emes tutasıwı kelip shıg`adı, atmosfera jawınlarının` suwları ha`r qıylı reaktsiyalar menen baylanıslı bolıwı, yamasa jer qatlamlarının` ishine sin`ip ketiwi, bir bo`limi jerdegi zatlarg`a, atmosferanın` sırtqı qatlamı arqalı planetalar aralıq ken`islikke shıg`ıp ketiwi mu`mkin.
Ulıwma geografiyalıq qabıqta tolıq baylanıstı esaplaw ju`da` qıyın. Biraq bul balans qanaatlandırarlı dep esaplanıladı, sebebi usı balans na`tiyjesinde geografiyalıq qabıqta zat toplanadı.
Ha`r bir qabıqtag`ı zat (gidrosfera, atmosfera x.t.b) basqa qabıqtada ushırasadı. Mısalı, suw, onın` taw jatqızıqların sin`iwi, puwlanıwı na`tiyjesinde atmosferada puwg`a aylanıwı h.t.b. Bunnan basqa geografiyalıq qabıqtag`ı qubılıslar ha`m protsessler birgelikte bolıp, u`zliksiz tu`rde ju`z berip turadı. Geografiyalıq qabıqtın` barlıq komponentleri bir-biri menen tıg`ız baylanısta bolıp, geografiyalıq qabıq a`tirapında ju`z beretug`ın a`hmiyetli aylanıslardan biri bul suw aylanısı bolıp esaplanadı. Kurg`aqlıq ha`m okean arasındag`ı zat aylanısı suw aylanısı menen baylanıslı. Quyash radiatsiyası suwdın` joqarı qatlamın qızdırıp, u`lken mug`dardag`ı suwdın` puwlanıwına alıp keledi. U`lken bo`limi atmosfera jawın-shashınları bolıp okeang`a tu`sedi, qalg`an bo`limi qurg`aqlıqqa jawın-shashın bolıp tu`sedi ha`m da`rya ag`ımı arqalı okeang`a kelip qosıladı.
Eger ha`r jılı suwdın` jan`a portsiyası puwlanatug`ın ha`m aylanıs tezligi saqlanatug`ın bolsa, onda atmosferadag`ı barlıq suw 40 jılda bir ma`retebe jan`alanıp turadı, da`rya suwları 30 jılda bir ma`rte, topıraq suwı bir jılda bir ma`retebe, ko`llerde 200-300 jılda, barlıq gidrosfera okeandı qosqanda 3000 jıldı o`z ishine aladı.
Aylanısta tek g`ana taza suw aylanbastan ten`iz duzının` ionlarıda aylanadı ha`m atmosfera jawın-shashınları menen qurg`aqlıqqa jawadı. Bul duzlar ha`m zatlar topıraq ha`m grunt suwları menen aralasıp topıraq payda bolıwı ha`m unırawı na`tiyjesinde da`rya suwlarına tu`sedi. Bir bo`limi da`rya alabında irkilip, basqa bo`limi aralaspa tu`rinde da`rya suwları menen okeang`a barıp tu`sedi.
Mexanikalıq aralaspag`an zatlar a`ste aqırınlıq penen okean ultanına tu`se baslaydı, erigen zat erigen ten`iz suwı aralaspası menen aralasıp, ten`iz organizmleri arqalı jutıladı ha`m aqır aqıbetinde ximiyalıq ha`m biologiyalıq sho`gindiler okean ultanına tu`sedi.
Basqa a`hmiyetli aylanıslardan tiri zatlardın` ha`reketi na`tiyjesinde ju`z beredi.
Geografiyalıq qabıq ushın ayrım biogen elementlerinin` aylanısı ju`da` a`hmiyetli. Ha`r bir ximiyalıq element quyash energiyası ta`sirinde geografiyalıq qabıqta o`z aylanısın atqaradı. Aylanısta qatnasatug`ın elementler organikalıq formadan neorganikalıq formag`a o`tedi ha`m onın` kerisinshe. Biogen elementlerinin` aylanıs ten`-salmaqlılıg`ı buzılg`an jag`dayda landshaftta toplanadı yamasa onnan shıg`ıp ketedi. O`li organikalıq material ko`l jatqızıqlarında, a`tirapındag`ı batbaqlıqlarda ha`m mayda ten`izlerde toplanıp, anaerob jag`daylar mikroorganizmlerdin` ko`beyiwine, bul o`z gezeginde ko`mir yamasa torf payda bolıwına, topıraq eroziyasına, jerden racional emes paydalanıwı (tog`aylardın` qırqılıwı, qa`te su`riwi) na`tiyjesinde topıraq qatlamındag`ı bay biogen elementlerdin` juwılıp ketiwine alıp keledi. Tiykarg`ı biologiyalıq ciklg`a tiri zatlardın` qa`liplesiwine qatnasıwshı elementlerdin` aylanısı kiredi. Olarda uglerod, kislorod, azot, fosfor qatnasadı.