6. Tábiyat rawajlanıwınıń tiykarģı nızamlıqları. Tábiyattan paydalanıwda esapqa alınıwı zárur bolģan nizamlıqları

Ta`biyattan paydalanıwda geografiyalıq qabıqtın` energiya dereklerinin` a`hmiyeti

Ta`biyattan paydalanıwda geografiyalıq qabıqtın` energiya derekleri u`lken a`hmiyetke iye. Geografiyalıq qabıqta bir qansha energiya tu`rleri bolıp, olardan quyash ha`m jerdin` ishki energiyası birinshi da`rejeli energiya esaplansa, ekinshi da`rejeli energiyag`a birinshi da`rejeli energiyanın` transformatsiya na`tiyjeleri, kislotalı - qayta tiklewshi protsesde payda bolatug`ın ximiyalıq energiya ha`m ayrım bakteriyalardın` xemosintez, o`simliklerdegi fotosintez deregi bolg`an biogen energiyası, haywanatlardın` awqat sin`diriwdegi okisleniw energiyası, ko`beyiw protsesi ha`m biomassanın` o`simi kiredi. Bunnan basqa islep shıg`arıw protsesinde insaniyat ja`miyeti ta`repinen do`retilgen texnogen energiyada kiredi.

Geografiyalıq qabıqtag`ı barlıq ta`biyg`ıy protseslerdi ha`reketke keltiriwshi bul - quyash radiatsiyası. Bunın` ta`siri menen da`ryalar ag`adı, samallar esedi, o`simlikler ko`geredi h.t.b.
Quyash tawsılmaytug`ın energiya deregi: ha`r sekundta jer betine 80 trillion kilovattqa shamalas energiya kelip tu`sedi, yag`nıy du`n`ya elektrstantsiyalarının` islep shıg`arıp atırg`an energiyasınan mın` ese ko`p. Bul mug`dardın` tek g`ana 0,5% ti du`n`yanın` energiyag`a degen talabın mın` jılg`a qanaatlandırg`an bolar edi.
Quyash raditsiyası jer betine tu`setug`ın 99,8% ıssılıqtı beredi. Atmosferanın` joqarg`ı shegerasına tu`setug`ın quyash radiatsiyasının` 28% ti jer betinin` jıllılıq rejimin belgileydi.
Jer betinin` joqarg`ı bo`limine quyashtan keletug`ın jıllılıq ortasha 72 kkal/sm<sup>2</sup> kuraydı. Ol muzlıqtın` eriwine ha`m suwlardın` puwlanıwına, fotosintezge, ja`ne de jer betinin` atmosfera ha`m suw, topıraq grunt qatlamları arasındag`ı jıllılıqtın` almasıwına sarplanadı.
Qurg`aqlıqta bultlı ku`nler az bolg`anlıg`ı ushın, quyash radiatsiyasın ko`brek aladı. Biraq qurg`aqlıqta quyash radiatsiyasın qaytarıwda (albedo) ku`shlirek. Sonın` ushın qurg`aklıq ıssılıqtı okeang`a salıstırg`anda ko`birek alg`anı menen ko`birek qaytaradı. Okean betinin` ortasha radiatsiya balansı 82 kkal/sm², al qurg`aqlıqta bolsa 49kkal/ sm<sup>2</sup> quraydı.
Shama menen ulıwma kuyash radiatsiyasının` 1/3 bo`limi atmosferanın` joqarg`ı bo`limine kelip tu`siwshi du`n`ya ken`isliginde tarqaladı, 13% ti stratosferadag`ı azon qatlamında jutıladı, qalg`an 7% ti atmosferanın` qalg`an bo`liminde tarqaladı. Bunnan quyash energiyasının` yarımı jer betine jetip keledi degen juwmaq shıg`adı. Onın` 7% ti shag`ılısıp qaytıp ketedi, 15% ti jer betinde jutıladı ha`m ıssılıqqa aylanıp trofosferada nur shashadı, qalg`an bo`limi hawanı qızdırıwg`a ketedi.
Fotosintetikalıq aktiv radiatsiya jer betine tu`setug`ın ulıwma radiatsiyanın` ortasha 50% in qurasada, jerge tu`setug`ın ulıwma mug`dardag`ı quyash energiyasınan qurg`aqlıq ha`m ten`iz o`simlikleri fotosintezi ushın ortasha 1% aladı. Egerde fotosintezdin` intensivligin ko`teriw jolları tabılsa, insaniyat aldında turg`an azıq-awqat mashqalasıda sheshilgen bolar edi.
Geografiyalıq qabıq quyashtan keletug`ın nur energiyasın akkumlyatsiya qılıwı menen basqa formag`a aylanadı. Bug`an barlıq geografiyalıq qabıqlardın` keyingi progressiv evolyutsiyasına tiykar jaratıp beriwshi u`lken energetikalıq potentsialg`a iye geologiyalıq sho`gindi jınıslardı aytsaq boladı. Quyash radiatsiyası litosferanın` rawajlanıwına belgili da`rejede ta`sirin ko`rsetip, sho`gindi jınıslar quyash energiyasının` akkumlyatorı esabında organizmlerdin` ha`reketin keltirip shıg`aradı, al kristall jınıslar bolsa quyash radiatsiyasının` ta`sirinde jer betinin` ishki ha`reketin, onın u`stin`gi qatlamına ta`sirin ko`rsetip zat aylanısın keltirip shıg`aradı.
Jerdin` ishki ıssılıg`ı quyashtan keletug`ın ıssılıqqa qarag`anda 5 mın` ese kem bolsa da geografiyalıq qabıqtag`ı tirishiliktin` rawajlanıwında u`lken a`hmiyetke iye. İshki ıssıllıqtın` tiykarg`ı deregi radioaktiv elementler ha`m olardın` (radiy, uran, toriy h.t.b.) ıdırawı bolıp esaplanadı. Biraq, jerde bulardın` quramı onsha u`lken emes, absolyut ko`rsetkishi ju`zlegen mln tonnanı quraydı. Radioaktiv elementlerdin` atomı jerdin` payda bolg`anınan berli payda bolıp, ol o`z-o`zinen ıdırap, jıllılıq ajıratıp shıg`aradı ha`m jerdin` qızıp turıwın ta`miyinleydi. 20 mın` jıl dawamında yarım ıdıraw na`tiyjesinde 1 gramm radiy bir saat dawamında 140 kal beredi, bunday jıllılıq 500 kg tas ko`mir jang`anda bo`linip shıg`aradı.
Mantiya ha`m yadro materiallarının` tıg`ızlıg`ının` qayta bo`listiriliwinin` gravitatsiyalıq differentsitsiyası ıssılıq bo`linip shıg`ıwın ta`miyinleydi. Planetamızdın` payda bolıwındag`ı tıg`ız jaylaspag`an bo`leksheler orayg`a qaray jaylasıp barıp, potentsial energiya kinetikalıq ha`m jıllılıq energiyasına o`zgerip baradı.
Geografiyalıq qabıqta gravitatsiya ku`sheyip baradı ha`m bul jerde zatlar ha`r qıylı agregat jag`dayında (zatlar suyıq, qattı, gaz halında) boladı. Sonın` ushın tektonikalıq protsesslerdin` jer qabıg`ındag`ı almasıwı ha`r qıylı sferalardın` litosfera ha`m atmosfera, litosfera ha`m gidrosferalardın` shegeralarında anıq ko`rinedi. Eger litosferada basım bir tegis o`sip barsa ortasha 1 sm<sup>2</sup> 1 km teren`likte 275 atmosferalıq basımdı qurasa, okeanlarda u`sh esege kemrek boldı. Atmosferadag`ı hawa basımı, litosfera ha`m gidrosfera menen salıstırg`anda ju`da` az.
Teren`degi energiya ku`shi litosferalardın` gorizontal qozg`alısına ta`sirin ko`rsetip, materiklerdin` tu`siwine ha`m ko`teriliwine, ten`izlerdin` qaytıw ha`m tasıwına ta`sirin jasaydı. Jerdin` ishkerisindegi tirishilik jer silkiniw, vulkan ha`m geyzerlerde (puw ha`m ıssı suw fontanın shıg`arıp turıwshı derek) ko`rinedi.
Zat ha`m energiyanın` intensiv tu`rde almasıwı geografiyalıq qabıqtın` landshaft payda etiwshi qatlamında ju`z beredi. Bul qatlamnın` quwatlılıg`ı 30-50 m, polyar sho`llerinde 150-200 m quraydı, ıg`allı tropikalıq tog`ay zonalarında, okeanlarda gidrosferanın` barlıq qatlamın o`z ishine aladı.
Landshaft payda etiwshi qatlam quyash energiyası, jerdin` ishki ku`shi ha`m insan iskerligi ta`sirinde geografiyalıq qatlamnın` barlıq komponentleri menen tıg`ız baylanısta boladı. Demek, bul baylanıs ha`mme waqıtta turaqlı bolıwı kerek ha`m ta`biyattan paydalanıw protsessinde esapqa alınıwı za`ru`r.
Usılay etip, materiklerdin` poyaslarg`a bo`liniwi jer betinin` radiatsiyalıq ayırmashılıg`ına baylanıslı bolsa, geografiyalıq zonalarg`a bo`liniwi jer betinin` ıg`allıg`ı yag`nıy jılılıq, jawın-shashınnın` mug`darı ha`m radiatsiyalıq balans ayırmashılıg`ı baylanıslı boladı.
Materiklerde polyuslardan ekvatorg`a qaray ta`biyattın` o`zine ta`n ayırmashılıqları qaytalanıp turadı, tog`aysız tundradan tu`slikke qaray ortasha poyastın` tog`ay zonası, onnan keyin dala ha`m ortasha, subtropik, tropik poyaslardın` sho`l zonası, ekvatorial poyastın` tog`ayları jaylasqan.
Bul nızamlıqlar zonallıqtın` da`wirlik nızamında sa`wlelengen, sog`an baylanıslı geografiyalıq qabıqtın` bo`liniwinde tiykar etip alıng`an:
● quyash energiyasının` jutılıw mug`darına, jer betinin` polyuslerden ekvatorg`a qaray radiatsiyalıq balansının` jıllıq ko`leminin` o`sip barıwı
●jıllıq jawın shashın mug`darın xarakterlewshi tu`setug`ın ıg`allılıqtın` mug`darı
●jıllılıq ha`m ıg`allılıq baylanısı, anıg`ırag`ı jıllıq jawın-shashın mug`darının` puwlanıwı ushın radiatsion balanstın` jıllılıq mug`darına qatnası, qurg`aqlıqtın` radiatsiyalıq indeksi dep ataladı.
Qurg`aqlıq indeks ko`leminin` ha`r qıylı zonada o`zgerip barıwı menen da`wirlik nızamı qa`liplesip bardı, qurg`aqlıq indeksi ekvatorlarda u`sh ese ha`m ekvatorlarda ol birge jaqın, usı a`hmiyetli ko`rsetkishi menen landshaftlardın` biologiyalıq produktivligi tuwrı keledi.
Ta`biyattan paydalanıwda jerdin` ıssılıq energiyasının` geografiyalıq zonalar boylap tarqalıwı, yag`nıy radiatsiyalıq balans ayırmashılıg`ı, jılılıq, ıg`allılıq h.t.b ko`rsetkishlerdi esapqa alg`an jag`dayda alıp barılsa insan ha`m ta`biyat arasındag`ı baylanıs uyg`ınlıqta boladı.