6. Tábiyat rawajlanıwınıń tiykarģı nızamlıqları. Tábiyattan paydalanıwda esapqa alınıwı zárur bolģan nizamlıqları

Geografiyalıq qabıqtag`ı ritmikalıq protsessler

Geografiyalıq qabıqtın` ha`reket qılıwında za`ru`r zvenolardan biri, ju`z berip atırg`an protsesslerdin` ritmikalıg`ın ha`m olardın` sırtqı ha`m ishki faktorlar menen baylanıslıg`ın analiz etiw bolıp esaplanadı. Ta`biyg`ıy qubılıslar da`wirli (bir waqıttın` ishinde qaytalanıwshı bir qıylı fazalar: ku`n ha`m tu`nnin`, ma`ha`llerdin` o`zgeriwi) cikllik bolıwı mu`mkin.
Cikllıq bir qıylı ortasha cikl dawamlılıg`ı waqtında, eki birdey faza aralıg`ında waqtınshalıq faza o`zgeris dawamlılıg`ı (klimat o`zgerisi, muzdın` basıw ha`m qaytıwı).
Ritmikalıq atmosferalıq protsesslerde (temperatura, jawın shashın, atmosfera basımı), gidrosferanın` rawajlanıwında (da`rya suwlılıg`ının`, ko`llerdin` o`zgeriwinde), ten`izlerdin` muzlılıg`ının`, qurg`aqlıqtag`ı muzlardın` o`zgirisinde, trangressiya (ten`izdin` qurg`aqlıqqa bastırıp barıwı) ha`m regressiya (ten`izdin` qaytıwı) qublıslarında ha`r qıylı biologiyalıq protsesslerde (tereklerdin` rawajlanıwında, haywanlardın` ko`beyiwinde), taw payda bolıwında anıqlang`an.
Dawamlılıg`ı boyınsha ritmlilik, sutkalıq, jıllıq, ko`p jıllıq, a`sirlik, ko`p a`sirlik, en` ko`p a`sirlik (mın` jıllıq, on mın` ha`m onnanda ko`p jıllıq) geologiyalıq bunda ayrım qublıslar million jıllardan qaytalanadı.
Geografiyalıq qabıqtag`ı Geliogeofizikalıq ritmlilik quyash aktivliligi menen baylanıslı: Quyash aktivliliginin` o`zgerisi haqqında ilimnin` baslawshıları G. Galiley, İ. Fabritsius, X. Sheyner, T. Garriotlar XVII a`sirdeaq quyash u`stinde qara daqlardı baqlag`an.
Quyash ha`reketinin` ta`biyg`ıy protsessler menen baylanısın rus ilimpazı geliobiologiya tiykarın salıwshı A.L.Chijevskiy da`lilledi. Ol organikalıq du`n`yanın` quyash aktivligine baylanıslı ekenligin, o`simliklerdin` o`siwin ha`m awırıwın, haywanlardın` ko`beyiwin, qandag`ı kal`tsiy quramının` o`zgerip turıwın, go`deklerdin` salmag`ının` o`zgeriwin, baxıtsız qa`diyselerdin` jiyilesiwin, infektsion awırıwlardın` payda bolıwın, tuwıwshılıq ha`m o`limshiliktin` ko`beyiwin quyash aktivligi menen baylanıstıradı.
Geliogeofizikalıq ritmlilik a`dette 11-jıllıq, 22-23-jıllıq, 80-90-jıllıq boladı. Olar klimattın` ha`m ten`izlerdin` muz basıwlarında, o`simliklerdin` rawajlanıw fazasının` o`zgerisinde ha`m intensiv rawajlanıwında (bular a`sirese tereklerdin` jıllıq aylanısında), vulkanlardın` aktivliliginin` o`zgerisinde ko`rinedi.
Geliogeofizikalıq 11-jıllıq ritmlilik quyash aktivligi da`wiri na`tiyjesinde atmosferanın` elektr ha`m magnit qubılısları tek klimatqa ta`sirin jasap g`ana qalmay barlıq tiri organizmlerge tiygizedi. Quyash aktivligi ku`sheygen waqıtta, polyar sa`wlesi, atmosfera tsirkulyatsiyası, ıg`allıqtın` artıwı fitomassanın` o`simi, mikrob ha`m viruslardın` ha`reketinin` aktivlesiwine, medikler gripp keseliginin` epidemiyasının`, ju`rek keselliklerinin` ko`beyiwine sebep boladı dep esaplaydı.
Ha`zirgi waqıtta adam organizminde ko`plegen ritmlilik belgili, mısalı: ju`rektin` islewi, dem alıw, miydin` bioelektr aktivliligi h.t.b. Bunday biologiyalıq xronometr dep atalıwshı teoriyada ayrıqsha ritm ha`m da`wirlerge itibar qaratıladı. Bulardan 23 ku`nlik (fizikalıq ritm), 28 ku`nlik (emotsional ritm) ha`m 33 ku`nlik (intellektual ritm), ritmler tuwılg`an ku`nnen baslap esaplanadı.
Bul da`wirler kosmik sebepler menen baylanıslı bolıwı mu`mkin.
Ritmliklerdin` sebepshisi astronomiyalıq ta`biyat bolıp, bul o`zgerisler jerdin` o`z orbitasının` ha`m basqa planetalar ta`sirindegi ha`reketi, mısalı jer ko`sherinin` orbita ken`isliginde qıyalıq ha`reketinin` o`zgeriwinen bolıwı mu`mkin. Bul qozg`alıs quyashtan jer betine tu`setug`ın nurdın` intensivliligine ha`m klimatqa ta`sirin jasaydı. Bunday ritmlilikler (olardın` dawamlılıg`ı 21 mın`, 41 mın`, 90 mın` ha`m 370 mın` jıl) menen jerdin` to`rtlemshi da`wirde (keyingi 1,8mln.) muz basıwdın` rawajlanıwı menen baylanıstırıladı.
Astronomiyalıq ta`biyat en` qısqa ritmikalıq - sutkalıq ha`m jıllıq ha`m jer-quyash-ay sistemasındag`ı denelerdin` awısıwı menen de baylanıslı. Quyash ha`m planetalardın` awısıwı na`tiyjesinde tartısıw ku`shinin` ten`sizligi ha`m tasıw ha`m qaytıw ku`shlerinin` o`zgerisi baqlanadı. Bul ta`biyatdag`ı ıg`allanıw ritmin dawamlılıg`ı 1850-1900 jıl.
Ha`r bir bunday cikl ıg`allı, suwıq faza menen baslanıp, keyinnen muzlıqtın` ku`sheyiwi menen, da`rya ag`ımının` ku`sheyiwi, ko`llerdin` qa`ddinin` ko`teriliwi menen baslanadı. Bul cikl qurg`aq ıssı faza menen juwmaqlanıp, muz qaytadı. Bunday ritmlikler ta`biyat zonalarının` 2-3° ken`likke aralasıwına alıp keledi.
A`yyemnen belgili ay ha`m quyash, suw, hawa, jerdin` qattı qabıg`ının` tasıw qublısın keltirip shıg`aradı. Bul gidrosferada aydın` tartıw ku`shi na`tiyjesinde anıq ko`rinedi. Aydın` tartıw qublısı sutkasında okeannın` eki ma`retebe ko`teriliwi, eki ma`retebe tu`siwinde bayqaladı. Litosferada tasıw tolqını 50 sm shekem, Moskva a`tiraplarında 40sm ge ko`teriliwi baqlang`an.
Atmosferalıq tasıw qublısları ulıwma atmosfera tsirkulyatsiyasına ta`sirin jasaydı. Jerdin`, aydın`, quyashtın` bir waqıtdag`ı ha`reketi, bir - birin ku`sheytedi, yaki kemeytip jiberedi.
Geologiyalıq ritmlilik-barlıq belgili ritmlilik ishindegi bizge ma`limi. Ta`biyatta bul en` kem u`yrenilgen qubılıs bolıp, astronomiyalıq faktorlar menen baylanıslı bolıp keledi. Bug`an mısal etip, tektonikalıq cikllardı aytıwımızg`a boladı. Quyash sistemasının` onın` galaktikalıq shenberinde aylanıp shıg`ıwın galaktikalıq jıl dep aytamız. To`rt tu`rli: kaledon (palezoydın` birinshi yarımı), gertsin (palezoydın` ekinshi yarımı), mezozoy ha`m alp tektonikalıq ciklden ibarat. Bunday cikllerdin` baslanıwında ten`iz transgressiyası ju`z berip, klimat salıstırmalı tu`rde bir qıylı, cikldin` tamam bolıwı iri taw payda bolıw ha`reketleri menen, qurg`aqlıqtın` ken`eyiwi, klimat kontrastlıqlarının` ku`sheyiwi, organikalıq du`n`yanın` jan`adan payda bolıwları ku`sheyip bardı. Bunday ritmlilikti ha`m olardın` sebeplerin u`yreniw ta`biyg`ıy protsesslerdin` keshiwin boljawda u`lken a`hmiyetke iye. A`sirese ta`biyg`ıy apatshılıqtı shaqırıwshı qublıslardı boljaw mu`mkinshililigi de boladı (suw basıw, sho`lleniw, jer qozg`alısı, sel, opırılıw). Ulıwma geografiyalıq qabıqtın` atqarıwshı funktsiyası haqqındag`ı bilimler ta`biyatta ushırasatug`ın, ta`biyg`ıy protsesslerdin` barısına ta`sir etiwde esapqa alatug`ın, ta`biyattı o`zgertiwdegi ha`r qıylı aqıbetlerdin` tendentsiyaların ashıp beredi. Sonın` ushın insan ta`biyattan paydalanıwda ta`biyattın` bunday qublısların u`yreniw ha`m olardı esapqa alıwı za`ru`r.
Landshaft qabıg`ındag`ı a`sriy terbeliwlerdin` ta`kirarlanıw waqtına qarap 4 u`lken toparg`a bo`liwimiz mu`mkin.
1. Sutkalıq ritmlik, ol jerdin` o`z ko`sheri do`gereginde sutkalıq aylanıwı na`tiyjesinde tu`n menen ku`nnin` almasıwında ju`zege keledi. Tawlı u`lkelerde esetug`ın taw-alap fyon samalı sutka dawamında o`z bag`ıtın eki ret o`zgertedi.
Alaplarda qurılatug`ın sanaat ka`rxanalarının` aylanısının` hawasına ta`sirin azaytıw ushın taw-alap samalının` bunday esiwin esapqa alıw za`ru`r. Unıraw protsesslerinde de, topıraq payda bolıwında da sutkalıq ritmlilik protsessleri baqlanadı.
2. Ma`wsimlik ritmlilik protsessler jerdin` kuyash a`tirapındag`ı jıllık aylanıwın ha`m bul aylanıw waqtında jer ko`sherinin` ekliptika tegisligine qarag`anda 66,5⁰ qa awısqanlıg`ının` o`zgermewi na`tiyjesinde ma`wsimlerdin` a`sirlik almasıp turatug`ın landshaft qabıg`ındag`ı ma`wsimli ritmika ju`zege keledi.
Ma`wsimlik ritm, jer beti ta`biyatındag`ı barlıq ha`diyselerde ko`rsetiledi. Lekin, bazı bir ha`diyselerde keskinirek bolsa, ayrımlarında a`zzirek boladı. Ma`wsimlik o`zgerislerge baylanıslı joqtay ko`ringen ayırım ta`biyg`ıy ha`diyseler de ma`wsimlik ritmikanı baklanıwı mu`mkin. Ma`selen, ku`shli jer silkiniwlerdin` ko`binese gu`z ha`m ba`ha`r aylarında ju`z beriwi.
Adamzat o`zinin` xojalıqtag`ı ma`wsimlik ritm o`zgermelerin esapqa alıwı kerek. Ma`wsimlik o`zgerislerdi ko`binese fenologlar u`yrenip kelgen. Lekin olar tiykarınan organikalıq du`n`yadag`ı o`zgerislerdi baqlap barg`an. Durısında da ma`wsimlik ritm o`zgerisleri, joqarıdag`ı mısallardan ko`rinip turg`anınday, ta`biyattın` barlıq komponentlerinde ju`z beredi.
3. A`sirlik ritm protsesi (a`sir ishinde). Bunday ritmlilik protsesslerine 11-jıllıq, 30-35 jıllıq, 90-110 jıllıq ciklda ta`kirarlanıp turıwshı klimat o`zgerislerin ko`rsetiw mu`mkin.
11-jıllıq a`sirlik ritm protsessleri ko`llerde ılaydın` toplanıwında, tereklerdin` jıllıq halqalarında, shegirtkelerdin` ko`beyiwinde ayırım kesellikler epidemiyasında da anıqlang`an.
4. A`sirler asıp qaytalanatug`ın ritmlilik protsessleri (ko`p a`sirli) ha`m geologiyalıq ritmler. A`sirler asıp qaytalanatug`ın ritmlilik protsessleri 1800-1900 jıl dawam etetug`ın klimatlıq ritm biraz jaqsı u`yrenilgen. Ta`biyg`ıy geografiyalıq protsesslerdegi a`sirlik, ol qansha waqıttı o`z ishine alg`anlıg`ına qaramay, jabıq sistemanı payda etpeydi.
Sebebi landshaft qabıg`ı toqtawsız rawajlanıwdı dawam etedi. Sonlıqtan landshafttın` jag`dayı qa`legen bir ritmikanın` baslanıwında qanday bolsa, ritm tawsılıwınan, aldındag`ıday jag`day bolmaydı.