6-tema. Uzaq múddetli aktivler esabi reje

6.6. Materiallıq emes aktivlerdiń kirisi, háreketi hám shıǵısın hújjetlestiriw hám esapqa alıw.
Materiallıq emes aktivlerdi buxgalteriya esabında esapqa alıw ushın tómendegi esap betler ashılǵan:
0410-«Patentler, nou-xau hám liсenziyalar»
0420-«Sawda markaları, tovar belgileri hám sanaat úlgileri»
0430-«Dástúrlik támiynat»
0440-«Jer hám tábiyat resurslarınan paydalanıw huqıqı»
0450-«SHólkemlestiriw qárejetleri»
0460-«Franshizalar»
0470-«Avtorlıq huqıqları»
0480-«Gudvill»
0490-«Basqa materiallıq emes aktivler».
Materiallıq emes aktivlerdiń kiris qılınıwı tómendegi kórinislerde boladı:
- kárxana tárepinen jaratılıwı;
- basqa kárxanalardan satıp alıw;
- biypul alıw;
Materiallıq emes aktivti dúziwshiler tárepinen kárxananıń ustav kapitalına olardıń úlesi túrinde yamasa aksiyalardıń haqısın tólew esabına kiritiw.
Materiallıq emes aktivlerdi kiris qılıwda tómendegi hújjetler rásmiylestiriledi:
1. Materiallıq emes aktivler kárxana tárepinen jaratılǵanda - materiallıq emes aktivti payda etiw tuwrısındaǵı shártnama; kárxana basshısınıń payda etilgen ob’ekt tuwrısındaǵı hújjetlerge sırlılıq statusın beriw hám bul hújjetlerden paydalanıwshılar sheńberin sheklep qoyıw jolı menen ob’ektti nou-xau sıpatında xızmet yamasa kommersiyalıq sırı rejimin támiyinlew tuwrısındaǵı qorǵaw hújjeti; ob’ektti payda etiwge ketken qárejetlerdi tastıyıqlawshı hújjetler; ob’ektti kiris qılıp alıw tuwrısındaǵı dálalatnama hám bahalaw dálalatnaması;
2. Pulǵa satıp alınǵan táǵdirde - huqıqlar berilgenligi tuwrısındaǵı shártnama, ámelge asırılǵan tólewlerdi tastıyıqlawshı hújjetler, qabıl qılıp alıw dálalatnaması;
3. Biypul alınǵan táǵdirde huqıqlar berilgenligi tuwrısındaǵı shártnama, qabıl qılıp alıw dálalatnaması hám bahalaw dálalatnaması;
4. Materiallıq emes aktivti dúziwshiler tárepinen kárxananıń ustav fondına olardıń úlesi túrinde yamasa aksiyalardıń haqısın tólew esabına kiritilgeninde - dúziw hújjetleri, qabıl qılıp alıw dálalatnaması hám bahalaw dálalatnaması.
Tiyisli shártnamalar tiykarında kárxana qánigeleri hám shetten tartılǵan qánigeler kúshi menen payda etilgen materiallıq emes aktivler ob’ektleri 0830-«Materiallıq emes aktivlerdi satıp alıw» esap betiniń krediti menen korrespondensiyada 0410-0490-esap betler debeti boyınsha haqıqıy ózine túser bahasına qarap materiallıq emes aktivler sıpatında kiris qılınadı.
Basqa kárxana hám táreplerden satıp alınǵan materiallıq emes aktivler 0830-«Materiallıq emes aktivlerdi satıp alıw» esap betiniń krediti menen korrespondensiyada 0410-0490-esap betler debeti boyınsha kiris qılınadı.
Mısalı «Qaraqalpaq dán ónimleri» ashıq aksionerlik jámiyeti 2013-jıl noyabr ayında qunı 50 000 000 swmlıq dástúrlik támiynattı ózge shólkemnen satıp aldı hám onı balansqa qabıl qılıp aldı. Usı aylanısqa esapta tómendegishe provodka beriledi:
- materiallıq emes aktiv satıp alıw qılındı:
D-t 0830-«Materiallıq emes aktivlerdi satıp alıw» - 750000000 swm
K-t 6990-«Basqa minnetlemeler» - 750000000 swm.
- Materiallıq emes aktiv balansqa qabıl qılındı:
D-t 0430-«Dástúrlik támiynat» - 750000000 swm
K-t 0830-«Materiallıq emes aktivlerdi satıp alıw» -750000000 swm.
Basqa kárxana yamasa fizikalıq táreplerden biypul, sonday-aq, húkimet organlarınıń subsidiyası sıpatında alınǵan materiallıq emes aktivler 8530-«Biypul alınǵan mal-múlk» esap beti menen korrespondensiyada 0410-0490-esap betler debeti boyınsha kiris qılınǵan sánede ekspert jolı menen, bazar qunı boyınsha belgilengen bahada sáwlelendiriledi.
Dúziwshiler ustav fondına úles sıpatında kiritken yamasa aksiyalar haqısın tólew esabına bergen materiallıq emes aktivlerdi kiris qılıw 4610-«Dúziwshilerdiń ustav kapitalına úlesler boyınsha qarızları» esap beti krediti hámde 0410-0490-esap betler debetinde sáwlelendiriledi.
Ónim islep shıǵarıw, jumıslardı orınlaw yamasa xızmet kórsetiw yaǵnıy shólkemdi basqarıw ushın paydalanılmay atırǵan materiallıq emes aktivler ob’ektleriniń qunı buxgalteriya balansınan esaptan shıǵarılıwı kerek.