6-tema. Uzaq múddetli aktivler esabi reje

6-TEMA. UZAQ MÚDDETLI AKTIVLER ESABI
REJE:
6.1. Tiykarǵı qurallardıń ekonomikalıq mazmunı, bahalanıwı, gruppalanıwı hám normativ-huqıyqıy tiykarları.
6.2. Tiykarǵı qurallardıń kirisi, háreketi hám shıǵısın hújjetlestiriw hám esapqa alıw.
6.3. Tiykarǵı qurallardıń tozıwı, qayta bahalanıwı hám remontınıń esabı.
6.4. Tiykarǵı qurallar inventarizaсiyası.
6.5. Materiallıq emes aktivlerdiń ekonomikalıq áhmiyeti, bahalanıwı, gruppalanıwı hám normativ-huqıyqıy tiykarları
6.6. Materiallıq emes aktivlerdiń kirisi, háreketi hám shıǵısın hújjetlestiriw hám esapqa alıw.
6.7.Materiallıq emes aktivlerge amortizaсiya esaplaw.


6.1. Tiykarǵı qurallardıń ekonomikalıq mazmunı, bahalanıwı, gruppalanıwı hám normativ-huqıyqıy tiykarları.
Bazar qatnasıqları sharayatında xojalıq júrgiziwshi sub’ektler finanslıq-xojalıq xızmetin ámelge asırıwda tiykarǵı qurallardıń ornı nihoyatda kattadir. Tiykarǵı qurallar xojalıq sub’ektleriniń óndiris proсessinde júdá úlken rol oynaydı, sebebi olar barlıq sub’ekt tayanatuǵın hám sub’ekttiń óndiris quwatın bahalaw kriteriyası bolǵan islep-shıǵarıw texnika bazasın quraydı.
«Tiykarǵı qurallar» atlı 5-sanlı Buxgalteriya esabınıń milliy standartı (BEMS) nıń 7-bántine tiykarlanıp, tiykarǵı qurallar – kárxana tárepinen uzaq dawam dawamında xojalıq faoliyatini júrgiziwde ónim islep shıǵarıw, islerdi orınlaw yamasa xızmetler kórsetiw proсessinde yamasa administrativlik hám soсiallıq-mádeniy wazıypalardı ámelge asırıw maqsetinde paydalanıw ushın tutıp turılatuǵın materiallıq aktivler esaplanadı.
Xojalıq júrgiziwshi sub’ektlerde tiykarǵı qurallardı esapqa alıw tómendegilerdi támiyinlewi lazım:

• 
  tiykarǵı qurallardıń háreketi menen baylanıslı aylanıslardı hújjetlerde óz waqtında hámde tuwrı rásmiylestiriw;
  
• 
  tiykarǵı qurallardıń alınıwı, jayı ózgertiliwin tuwrı hám óz waqtında sáwlelendiriw;
  
• 
  tiykarǵı qurallardı basqa aktivlerden ajıratılǵan halda toparlarǵa bolıp, olardı esapqa alıwdı shólkemlestiriw;
  
• 
  tiykarǵı qurallardı aǵımdaǵı esapta hámde buxgalteriya balansında tiyisli standartlarǵa hám normativ hújjetlerge tiykarlanıp tuwrı hám óz waqtında bahalaw;
  
• 
  olardı satıp alınǵanınan keyin esaptan shıǵarpılıwına shekem turǵan jayı (paydalanıw jayı) boyınsha bar ekenligi hám saqlanıwın, ayrım jaǵdaylarda olardıń saqlanıwı ushın juwapker bolǵan tárepler boyınsha qadaǵalaw;
  
• 
  tiykarǵı qurallardıń tozıwın tuwrı hám óz waqtında esaplap shıǵıw hámde onı esapta tuwrı sáwlelendiriw;
  
• 
  támirlew boyınsha qárejetlerdi anıqlaw hám bul maqsetler ushın ajıratılǵan qarjılardıń aqılǵa muwapıq isletiliwin qadaǵalaw;
  
• 
  gónergen, xojalıq ushın artıqsha bolǵan tiykarǵı qurallardı óz waqtında esaptan shıǵarıwdı támiyinlew;
  
• 
  esaptan shıǵarılǵan tiykarǵı qurallar boyınsha finanslıq nátiyjelerdi tuwrı hám óz waqtında anıqlaw.
  

Tiykarǵı qurallar orınlaytuǵın wazıypasına kóre óndiris hám óndirislik emes qurallarına bólinedi. Óndirislik tiykarǵı quralları tikkeley materiallıq ne’matlarni jaratıwda qatnasatuǵın qurallar esaplanıladı. Óndirislik emes tiykarǵı quralları toparına úy-jay hámde kommunal-xojalıq, turmıslıq xızmet, den sawlıqtı saqlaw, tálim hám basqalardıń tiykarǵı quralları kiritiledi.
Óndirislik hám xojalıq xızmetinde tiykarǵı qurallar ob’ektlerden paydalanıw dárejesine kóre tómendegi toparlarǵa bólinedi:
- paydalalınıp atırǵan;
- rezervte turǵan;
- islemeytuǵın tiykarǵı qurallar.
Tiykarǵı qurallardıń bunday gruppalanıwı olardan paydalanıw nátiyjeliligin bahalaw, gónergen qurallardı almastırıw, kereksiz tiykarǵı qurallardı basqa kárxanaǵa beriw yamasa satıw tuwrısında qarar qabıl qılıw, sonday-aq, olardıń tozıwın tuwrı esap-kitap qılıw ushın zárúr.
Tiykarǵı qurallar natural-materiallıq quramına kóre tómendegi toparlarǵa bólinedi: jer; jerdi abadanalastırıw boyınsha kapital sarıplar; imaratlar; qurılmalar; ótkiziwshi moslamalar; mashina hám úskeneler; transport quralları; ásbap-úskeneler; óndiris inventarları; xojalıq inventarları; jumıs haywanları hám ónimdar sharwa; kóp jıllıq terekler; basqa tiykarǵı qurallar.
Jer - ámeldegi nızamshılıqqa binoan kárxanaǵa múlk túrinde berilgen jer maydanı esaplanadı. Ózbekistan Respublikası Jer kodeksiniń 17-statyasına binoan, «yuridikalıq tárepler Jer kodeksi hám basqa nızam hújjetlerine muwapıq udayına iyelik qılıw, udayına paydalanıw, múddetli (waqtınsha) paydalanıw, arendaǵa alıw hám múlk huqıqı tiykarında jer uchastkalarına iye bolıwları múmkin». Jerdiń qunına onı satıp alıwda kóshpes múlk agentliklerine tólenetuǵın komission tólemler, advokatlıq xızmetin ushın haqı, satıp alıwdaǵı salıq tólemleri, drenaj qunı, jerdi tazalaw hám basqa qárejetler qosıladı.
Jerdi abadanlastırıw boyınsha kapital sarıplar - quramına jerdiń ónimdarlıǵın asırıw, avtomobil hám basqa transport túrlerine toqtaw jayların payda etiw hámde usıǵan uqsas basqa qárejetler kiredi.