628 madaniy nutqning asosiy kommunikativ sifatlari azimova Madina Dilmurod qizi

Adabiy til me’yorlari
. 
 
◼ lеksik - sеmаntik mе’yor 
◼ tаlаffuz – (оrfоepik) mе’yor.
yozuv (grаfikа) mе’yori.
◼ fоnеtik mе’yor.
◼ аktsеntоlоgik (urg‘uni tо‘g‘ri qо‘llаsh) mе’yor
 
◼ grаmmаtik (mоrfоlоgik vа sintаktik) mе’yor.
◼ sо‘z yasаlish mе’yorlаri. 
◼ imlоviy mе’yor. 
◼ uslubiy mе’yor 
◼ punktuаtsiоn mе’yor.
Madaniy nutq malakasini puxta egallamoq, muayyan nutqning to’g’rilik sifatini xolis 
baholay bilmoq uchun adabiy me’yorlarning mazkur tiplari, ularning asosiy qoidalari va 

---

631 
bu qoidalarning buzilishi natijasida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan nutqiy xatolarni 
yetarli darajada tasavvur qilmoq maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa, adabiy til 
me’yorlarining kuchsiz tiplari, agar yetarli darajada egallanmagan bo’lsa, nutqda 
buzilishga moyil bo’ladi. 
O’zbek tili dunyodagi qadimiy va rivojlangan tillardan biri sifatida benihoya boy leksik 
xazinaga ega. Bu xazinadagi so’zlarning ba’zilari eng qadimgi davrlardan beri yashab 
kelayotgan bo’lsa, ba’zilari nisbatan keyinroq paydo bo’lgan, yana ayrimlarining ma’nosi 
miqdori ortgan, boshqalarida esa bu miqdor kamaygan. Jamiyatning milliy va ma’naviy 
hayotida yuz bergan tarixiy o’zgarishlar tilning eng avvalo lug’at boyligida o’z aksini 
topadi. 
Shuning uchun ham leksik me’yorlar boshqa me’yorlarga qaraganda anchayin 
harakatchan bo’ladi. Buning ustiga leksik me’yorlarni belgilash ham sezilarli darajada 
murakkab va qiyin jarayon, chunki, masalan, fonetik yoki morfologik birliklar sabab 
bo’lgani holda, leksik sistemani tashkil etadigan birliklar - so’zlar juda ko’p, bir necha 
o’n minglar, yuz minglar bilan o’lchanadi. Shunga ko’ra ham leksik sistemani osonlikcha 
unifikatsiya qilish mumkin emas. Buning ustiga tilda yangi -yangi so’zlar paydo bo’ladi, 
ayrim so’zlar iste’moldan chiqib ketadi, turli tillardan so’zlar kirib keladi. 
So’zning maqbulligi, uning u yoki bu m ma’noda qo’llanishi to’g’riligining 
baholanishida ko’proq til egalarining dunyoqarashi, mafkurasi, madaniy -ma’rifiy 
saviyasi, adabiy sahanalardan boxabarligi asosiy ro’l o’ynaydi. Shuning uchun ba’zan 
muayyan so’zning adabiy tilda qo’llanishining maqbulligi yoki nomaqbulligi ustida uzoq 
va jiddiy bahslashiladi. Ana shu bahs-munozaralar, ilmiy - ijtimoiy izlanishlar natijasida 
tegishli to’xtamga kelinadi. 
Darsning mazmuni va samaradorligi o’qituvchi nutqining ta’sirchanligi, umuman, 
madaniy bo’lishi bilan bevosita aloqadordir. Agar o’qituvchi so’zlovchi nutqida 
noizchillik, tussizlik, qashshoqlik, mantiqsizlik, noaniqlik, uslubiy g’alizlik, grammatik 
yanglishlik kabi nuqsonlardan loaqal birortasini sezsa, uning diqqati bo’linadi, bayon 
qilinayotgan materialga bo’lgan qiziqishi susayadi. Qolaversa, material bunday noo’rin 
nutq bilan bayon qilinganda, tabiiyki, o’quvchi uni qabul qilishda zo’rlanadi, darsdan 
ko’zlangan samaraga erishish mushkullashadi. Nutq texnikasi bilan bog’liq kamchiliklar 
(ayrim tovushlarni talaffuz qilolmaslik yoki yanglish talaffuz qilish, ovozning ortiqcha 
balandligi yoki pastligi, ovoz tembridagi sifatsizlik, "shang’illagan" yoki "qisqartirilgan" 
bo’lishi, jumladan so’zlararo pauza bera olmaslik, nutq jarayonida chuqur nafas ola 
bilmaslik va h.k.) ham dars samaradorligiga oldingi ko’rsatilgan nuqsonlardan kam salbiy 
ta’sir qilmaydi