7-Amaliy ishi

Ommaviy xizmat ko’rsatish tizimlarining tasnifi
Ko’pchilik iqtisodiy masalalar xizmat ko’rsatish tizimlari bilan bog’liq.
Qaysiki bir tomondan, qandaydir xizmat turlarini amalga oshirishda ommaviy so’rovlar (talablar) yuzaga keladigan, boshqa tomondan, esa ushbu so’rovlarni qondirish sodir bo’ladigan tizimlar, ommaviy xizmat ko’rsatish tizimlari deb nomlanadi.
Ommaviy xizmat ko’rsatish tizimlari o’z ichiga quyidagi elementlarni oladi: talablar manbasini, talablarning kiruvchi oqimini, navbatlarni, xizmat ko’rsatuvchi qurilmalar (xizmat ko’rsatuvchi apparat, xizmat ko’rsatish kanali), talablarning chiquvchi oqimini.
Ommaviy xizmat ko’rsatish tizimlari turli xil belgilari (alomatlari) bilan tavsiflanadi. Bunday belgilarga (alomatlarga) xizmat ko’rsatish boshida talabni kutish shartlari kiradi. Ushbu belgilarga mos holda tizimlar quyidagi turlarga ajratiladi:
- yoqotishlar (qaytarishlar) bilan ommaviy xizmat ko’rsatish tizimlari;
- kutish bilan ommaviy xizmat ko’rsatish tizimlari;
- chegaralangan uzun navbat bilan ommaviy xizmat ko’rsatish tizimlari;
- chegaralangan kutish vaqti bilan ommaviy xizmat ko’rsatish tizimlari;
Qaysiki barcha xizmat ko’rsatish asboblari band bo’lgan onda kelib tushuvchi talablarga ega ommaviy xizmat ko’rsatish tizimlari, qaytarish oladi va yoqoladi, yoqotishli yoki qaytarishli tizimlar deb nomlanadi.
Qaysiki xizmat ko’rsatuvchi qurilmaga talablarning qandaydir uzun navbati paydo bo’lishi mumkin bo’lgan ommaviy xizmat ko’rsatish tizimlari, kutishli tizimlar deb nomlanadi.
Navbatlarga ruxsat etuvchi, ammo undagi o’rinlar soni chegaralanga nommaviy xizmat ko’rsatish tizimlari, chegaralangan uzulikdagi navbatli tizimlar deb nomlanadi.
Navbatlarga ruxsat etuvchi, ammo har bir talabning unda turishi chegaralangan muddatli ommaviy xizmat ko’rsatish tizimlari, chegaralangan kutish vaqtli tizimlar deb nomlanadi.
Kanallari va qurilmalarini soniga ko’ra tizim bir kanalli va ko’p kanalliga bo’linadi.
Ommaviy xizmat ko’rsatish tizimning talablari manbai joylashish joyiga ko’ra ajratilgan, qachonki manba tizimda joylashmagan bo’lgan holda va qachonki manba tizimning o’zida joylashgan bo’lgan holda tutashganlarga bo’linadi.
Ommaviy xizmat ko’rsaish tizimini tasniflashning bir shakli D.Kendallaning kodli (simvolli) tasnifi hisoblanadi. Ushbu tasniflashda tizim xarakteristikasini uch, to’rt yoki besh timsol ko’rinishida yoziladi, masalan, A\B\S, A – talablar kiruvchi oqimining taqsimlanish turi, B – xizmat ko’rsatish vaqtining taqsimlanish turi, S – xizmat ko’rsatuvchi kanallarning soni.
Eksponensial bo’laklash uchun M timsol qabul qilingan, ixtiyoriy (istalgan) bo’laklash uchun G timsol. G/M/3 yozuvi puasson (engsodda) talabining kiruvchi oqimini bildiradi, xizmat ko’rsatish vaqti ekponensial qoidaga asoslanib bo’laklangan, tizimda uchta xizmat ko’rsatish kanali mavjud.
To’rtinchi timsol navbatning ruxsat etilgan uzunligini, beshinchi timsol esa talablarning (prioritetini) tanlash ketma-ketligini ko’rsatadi.
Ommaviy xizmat ko’rsatish tizimlarining samaradorlik ko’rsatkichlari
Samaradorlik ko’rsatkichlari xizmat ko’rsatuvchi tizimishining sifat va shartlarini xarakterlaydigan ko’rsatkichlarga bo’linadi va ko’rsatkichlar tizimning iqtisodiy o’ziga xosligini ifodalaydi.
Birinchi guruh ko’rsatkichlari odatda tizim holatining ehtimollik hisoblardan olingan qiymatlari asosida shakllantiriladi. Ikkinchi guruh ko’rsatkichlari asosan birinchi guruh ko’rsatkichlariga tayanadi.
Birinchi guruh ko’rsatkichlari orasidan keyingisini ajratib ko’rsatish mumkin.

1. 
   Ehtimollik shundaki, tizimga kelib tushuvchi talablarning navbatga qo’shilishi rad etiladi va yo’qoladi (Р_отк).
   

Ushbu ko’rsatkich ommaviy xizmat ko’rsatish tizimining rad etish ehtimolligi bilan barobar, tizimdagi talablar soni tizimdagi saqlanadigan xizmat ko’rsatish qurilmalar (kanallar) soni bilan barobar:
P_otk = P_m
Bu yerda m-xizmat ko’rsatish kanallarining soni
Chegaralangan uzunlikdagi navbatli tizimlar P_otk ehtimolligi, m+l talablarning tizimda mavjudligiga teng: P_otk = P_m+l
Bu yerda l-navbatning ruxsat etilgan uzunligi.
Talablarga xizmat ko’rsatish ehtimolligining qarama-qarshi ko’rsatkichlari quyidagicha P_obs = 1 - P_otk
2) Xizmat ko’rsatishni boshlanishini kutuvchi talablarning o’rtacha miqdori,

Bu yerda P_n–tizimda n talab mavjudligining ehtimolligi.
Talablarning oddiy shartlari oqimida va eksponensial xizmat ko’rsatish vaqtini bo’laklash qonuni uchun quyidagi formula М_ож qabul qilingan:
Chegaralangan uzunlikdagi navbatli tizim

Bu yerda , -talablarning kiruvchi oqimi intensivligi (vaqt birligidagi kelib tushuvchi talablarning o’rtacha miqdori) , -xizmat ko’rsatish intensivligi (vaqt birligidagi xizmat ko’rsatilgan talablarning o’rtacha miqdori);
Tizim kutish bilan

3) Tizimning o’tkazuvchi qobiliyati (q) va (A) absolyutga tegishli. Bu kattaliklar formulaga mos holda topadi
q = 1- P_otk,
4) Talablar oqimi va xizmat ko’rsarish vaqtining ekponensial holdagi xizmat ko’rsatish bilan band bo’lgan qurilmalar o’rtacha miqdori

Ommaviy xizmat ko’rsatish tizimi uchun rad etishlar bilan m-quyidagi formuladan topish mumkin

5) Tizimdagi talablarning umumiy miqdori(M). ushbu kattalikni quyidagicha aniqlanadi:
Ommaviy xizmat ko’rsatish tizimi rad etishlar bilan

Ommaviy xizmat ko’rsatish tizimi chegaralangan navbat uzunligi va kutishlar bilan

2. 
   Xizmat ko’rsatishning boshlanish talabini kutishning o’rtacha vaqti (Т_ож). Agar xizmat ko’rsatishning boshlanish talabini kutish vaqtining ehtimolligi taqsimlangan vazifalari aniq bo’lsa
   

O’rtacha kutish vaqti tasodifiy kattalikning matematik kutish kabi talqin qilinadi.

Kiruvchi oqimning taqsimlangan talabi Тож quyida formula orqali aniqlanadi:

Iqtisodiy xususiyatlarni tavsiflovchi ko’rsatkichlar, odatda tizimning aniq turi va vazifasiga muvofiq shakllanadi. Umumiy iqtisodiy ko’rsatkichlardan bittasi iqtisodiy samaradorlik hisoblanadi.

Bu yerda с — bitta talabga xizmat ko’rsatishdan olingan iqtisodiy samaraning o’rtachasi, Т — ko’rilayotgan vaqt intervali, G_П — tizimdagi yo’qotishlar kattaligi.
Yo’qotishlar kattaligini quyidagi formula orqali topish mumkin.
Rad etish tizimi

Bu yerda q_k – vaqt birligidagi bitta qurilmaning ekspluatatsiya qiymati,qy-vaqt birligidagi zararlar natijasida talablarni tizimdan ketishidagi qiymati,qпк – tizimning soda qurilmasini vaqt birligidagi qiymati
Kutish tizimi

q_оg – vaqt birligidagi navbatda turgan talablar bilan bog’liq bo’lgan yo’qotishlar qiymati.
Iqtisodiy munosabatlarni jarayonda ko’plab qirralar va tartiblanmagan hamda tartiblangan juft qirralarni aks ettirish, grafda maqbul marshrutni ajratish hisobiga iqtisodiy qarorlarni qabul qilishni ta’minlaydi, graflar nazariyasi elementlari jarayonlari va iqtisodiy munosabatlar ma’lumotlarini tadqiq etish uchun instrumental matematik sifatlardan foydalanish imkoniyatlarini beradi.


Foydalanilgan adabiyotlar.

1. 
   https://fayllar.org/7-ishi.html?page=6
   
2. 
   https://uzsmart.uz/library/view/43697.html
   
3. 
   https://xs.uz/uz/post/ommavij-khizmat-va-zamonavij-siyosij-huquqij-tizim