7-amaliy mashg’ulot Mavzu: Nutq va adabiy me’yor reja

Nutqning maqsadga muvofiqligi. Nutqning maqsadga muvofiqligi juda muhimdir. Nutq madaniyati adabiy til me’yorlarini puxta egallash va ulardan nutqda to’liq foydalanish demakdir.
Nutq madaniyati yuksak bo’lgan kishi, birinchidan, o’z nutqini to’g’ri, adabiy til me’yorlariga muvofiq tuzadi. Ikkinchidan, til vositalaridan eng muvofiq, eng zarurlarini tanlab olib, nutqning jozibali bo’lishini ta’minlaydi. Shuningdek, nutqning ixchamligi, mazmundorligi ham katta ahamiyatga egadir.
Abulla Qahhor ta’kidlaganidek, «Kitobxonga bir fikrni yoki bir narsani tasavvur qildirish uchun kishini boshini qotirmaydigan, ochiq, ravon va sodda til kerak», «Surat oldirayotgan kishi suratga chiroyli va kelishib tushmoqqa behuda zo’r berib, o’zining tabiiy holatini buzganday, yozuvchi chiroyli va qoyil qilib yozishga zo’r bersa, adabiy asar uchun zarur bo’lgan tildagi soddalik, tabiiylik buziladi».
Nutq to’g’ri, ammo, ayni vaqtda tushunilishi qiyin bo’lishi mumkin. Nutq to’g’ri, biroq nutq so’zlanayotgan sharoitga mos bo’lmasligi mumkin. Shuning uchun ham atoqli o’zbek shoir va yozuvchilari o’z asarlarini qayta-qayta ishlaganlar. Bu borada A. Qodiriy, Oybek, A.Qahhor, S.Ahmad, A.Oripovlarni ko’rsatib o’tish joizdir. Yozuvchi S. Ahmadning aytishicha, A. Qahhor ba’zi hikoyalari matnini 27 martagacha qayta ishlagan.1
O’zbekiston xalq yozuvchisi Mirmuhsin shunday yozadi: «Adib o’zini tahrir qilishi, asarlarida haykaltaroshdek g’adir-budur marmarni ishlab, jonli inson yaratishi kerak. F.Dostoevskiyning «Aka-uka Karamazovlar» romani qulyozmasini ko’rib, og’zim ochilib qoldi. Shu darajada ko’p tahrir qilinganki, ko’chiruvchi mashinachilarga juda qiyin bo’lgan bo’lsa kerak. Abdulla Qodiriy, Oybek qo’lda yozgan, bir sidra oson yozilgan yaxshi asar yo’q, har qanday zako va etuklik ham tahriru ter to’kishni taqozo etadi».
Ko’rinadiki, yozuvchilar so’z va so’z birikmalarining birini boshqasi bilan almashtirganda, normaga mosligini emas, maqsadga qay darajada muvofiq kelishini ko’zda tutadilar.
Nutq faoliyatida muallif o’z oldiga qo’ygan maqsadni eng aniq, eng to’g’ri, eng yaxshi, eng ta’sirli, eng tushunarli qilib ifodalaydigan so’zlarni, so’z birikmalarni, gaplarni, topishga, tanlashga intiladi. Bu vositalarni yaxlit qilib,
«maqsadga muvofiqlik» deb belgilash mumkin. So’zlovchining u yoki bu so’zning, u yoki bu sintaktik qurilma matnining maqsadga muvofiq tuzilganini sezishi, shunga muvofiq ish olib borishi lozim. Norma va maqsadga muvofiqlikning birgalikdagi harakati nutq madaniyatini mukammallashtirishdir.