7-bob. Kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlarida ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxi tahlili

---

13-mavzu. Kichik biznes va tadbirkorlik 
sub’ektlarida ishlab ciqarish xarajatlari va mahsulot 
tannarxi tahlili 

---

Reja: 
 
 
1.Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati, tarkibi va elementlari. 
 
2.Mahsulot tannarxi va uni hisoblash usullari. 

---

Har bir korxona maxsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq xarajatlarni amalga oshiradi. Maxsulot 
ishlab chiqarish jarayonida sarf qilingan moddiy resurslar (asosiy vositalar eskirishi, xom-ashyo va 
materiallar, yonilg’i-moylash materiallari, extiyot qismlar va boshqa) va jonli mehnat sarfi ishlab 
chiqarish xarajatlarini tashkil qiladi. 
Хаrajatlar 
Turkumlash mezonlari 
Korxonaning umumiy 
xo’jalik-moliyaviy 
faoliyati natijasida 
yuzaga keladigan 
Maxsulot 
tannarxiga 
olib borilishi 
jihatidan 
Ishlab 
chiqarish 
xajmining 
o’zgarishiga 
nisbatan 
Ishlab 
chiqarish 
resurs-
larining 
manbaiga
ko’ra 
Ishlab 
chiqarish 
jarayonidagi 
ishtirokiga 
ko’ra 
Ishlab 
chiqarish 
xarajatlari 
Ichki 
xarajatlari 
O’zgaruvchi 
xarajatlari 
Bevosita 
xarajatlar 
Maxsulot tannarxiga 
kiritiladigan xarajatlar 
Noishlab 
chiqarish 
xarajatlari 
Tashqi 
xarajatlar 
Doimiy 
xarajatlar 
Bilvosita 
xarajatlar 
Davr xarajatlar 
Moliyaviy faoliyat 
bo’yicha xarajatlar 
Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati, tarkibi va elementlari.
 
Xarajatlarning turkumlanishi 

---

Ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan korxonaning o’ziga tegishli resurslar sarfi (masalan, fermer 
xo’jaligida asosiy vositalar eskirishi, xo’jalikning o’zida ishlab chiqarilgan yem-xashak, organik 
o’g’itlar, asosiy podaga o’tkazilayotgan yosh chorva mollari va boshqalar) darxonaning ichki 
xarajatlarini,_tashqi mol yetkazib beruvchilar va boshqa sub’ektlardan sotib olingan resurslar uchun 
to’lovlar korxoananing tashqi xarajatlarini tashkil qiladi. 
Doimiy harajatlar maxsulot hajmining o’zgarishiga bog’liq bo’lmay, korxonaning ma’lum bir vaqt 
oralig’ida sarflashi qat’iy belgilab qo’yilgan o’zgarmas harajatlarini ifoda etadi. Bunga asosiy 
vositalarning amortizatsiyasi, boshqaruv xodimlarining ish xaqi, sug’urta to’lovlari, telefon uchun 
abonentlik to’lovi va ijara to’lovlarini misol qilib keltirish mumkin. Doimiy harajatlarining o’ziga xos 
xususiyati shundan iboratki, maxsulot hajmining oshib borishi bilan bir birlik maxsulotga to’g’ri 
keluvchi o’rtacha doimiy harajatlar kamayib boradi. 
O’zgaruvchi harajatlar miqdori maxsulot ishlab chiqarish hajining o’sishi yoki kamayishiga qarab 
o’zgarib turadi, ya’ni maxsulot hajmi o’zagrishiga mutanosib bo’ladi. O’zgaruvchan harajatlar tarkibiga 
ishchilarning ish xaqi va unga nisbatan ajratmalar, xom-ashyo, yonilg’i-moylash materiallari, yoqilg’i 
va energiya, transport harajatlari va boshqa vositalar farqi kiradi. Uzgaruvchan harajatlarining o’ziga 
xos xususiyati shundan iboratki, maxsulot hajmining oshib borishi bir birlik maxsulotga to’g’ri keluvchi 
o’rtacha o’zgaruvchi harajatlarning o’zgarishiga unchalik ta’sir ko’rsatmaydi. 
Doimiy va o’zgaruvchi harajatlar yig’indisi korxonaning umumiy harajatlarini (TS=G’S+US) tashkil 
qiladi. Bundan tashqari maxsulot ishlab chiqarishning (Q) bir birligiga sarflangan o’rtacha umumy 
harajatlar tushunchasi ham mavjud. Umumiy harajatlar summasini maxsulot ishlab chiqarish hajmiga 
bo’lish orqali topish mumkin. 
Ishlab chiqarishning dastlabki bosqichida, hali moddiy resurslar va asosiy vositalar to’la bandlik 
darajasiga erishmagan davrda, urtacha domimiy harajatlar qiymati yuqori bo’ladi va ishlab chiqarish 
hajmining oshib borishi bilan u kamayib borish xususiyatiga ega. O’rtacha o’zgaruvchi harajatlar ishlab 
chiqarish hajmi optimal chegaraga yetguncha kamayib boradi, ammo undan keyin ishlab chiqarishga 
jalb etilgan ortiqcha resurslar samarasiz bo’lishi tufayli, o’rtacha o’zgaruvchi harajatlar ortib boradi. 

---

1. Mahsulot ishlab chiqarish tavnarxshshhosil qiluvchi harajatlar: 
- ishlab chiqarishning moddiy harajatlari; 
- ishlab chiqarishhususiyatigaega 
- ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan 
- asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; 
- ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa harajatlar. 
2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatidan olingan foydani 
aniqlashda hisobga olinadigan davr harajatlari: 
- mahsulotni sotish harajatlari; 
- boshqaruv harajatlari; 
- boshqa operatsion harajatlar. 
3. Korxonaning umumxo’jalik faoliyatidan olingan foydasini aniqlashda hisobga olinadigan 
moliyaviy faoliyat bo’yicha harajatlar: 
- foizlar bo’yicha to’lovlar; 
- mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga (lizingga) olish to’lovlari; 
- xorijiy valyuta bilan operatsiya bo’yicha salbiy kurs tafovutlari; 
- qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholash; 
- moliyaviy faoliyatga oid boshqa harajatlar. 
4. Korxonaning odatdagi faoliyatiga mos kelmaydigan, bir necha yillar davomida takrorlanib 
turmaydigan va kichik tadbirkorlik korxonasi boshlig’ining (mulk egasining) qabul qilgan 
boshqaruv qarorlariga bog’liq bo’lmagan holda vujudga keladigan voqealar va hodisalar (suv 
toshqini, yong’in, jala, do’l kabi tabiiy ofatlar va mamlakat qonunchiligida o’zgarish) 
natijasida ko’rilgan favqulodda zararlar 

---